Ամենայն հայոց որբերի հայրիկ Թումանյանը
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԵՏՔ Է ԽՈՍԻ» ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ՈԳՈՎ ԵՎ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԻՄԱՍՏՆՈՒԹՅԱՄԲ
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԵՏՔ Է ԽՈՍԻ» ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ՈԳՈՎ ԵՎ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԻՄԱՍՏՆՈՒԹՅԱՄԲ
Կենսագրություններ կան, որոնք միայն անհատին չեն պատկանում: Նրանք իրենց վրա կրում են ժողովրդին բաժին հասած ծանր ժամանակների կնիքը` գոյապայքարի, մաքառումների և տառապանքի կնիքը` քերթողահայր Խորենացուց, Եղիշեից մինչև Շնորհալի, Նարեկացի, Ֆրիկ, մինչև Սայաթ-Նովա, Աբովյան, Րաֆֆի, Կոմիտաս և ուրիշներ: Նրանք ծնվում են աստվածային նախախնամությամբ, ծնվում են, որ իրենց սնող ժողովրդին ցույց տան մահաբեր աղետներին դիմագրավելու, հաղթելու և ազգի պատմական երթը շարունակելու ուղիները` հաճախ ի գին իրենց երիտասարդ կյանքի ու արյան: Որովհետև ազգասիրությունն ու հայրենասիրությունն իրենց համար հրապարակներում ճառելու գեղեցիկ խոսքեր չեն, այլ էություն, կենսաձև… Այդ նվիրյալ հանճարների շարքում ճառագում է մի մեծ ու լուսավոր անուն` Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյան, որ հրեշավոր 1915թ.-ին անմնացորդ նվիրվեց հայրենազրկվող և ցեղասպանության ենթարկվող ժողովրդին` իր շուրջը համախմբելով նախ որդիներին և դուստրերին, ապա մտավորականությանն ու հոգևորականությանը:
… Երևանի Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանում այսօր էլ պահվում են բազմաթիվ նյութեր, օրագրություններ, լուսանկարներ, որոնք ունեն պատմագիտական մեծ արժեք և ներկայացնում են Ամենայն Հայոց Բանաստեղծի ու նրա ընտանիքի անձնվեր գործունեությունը Հայոց ցեղասպանության տարիներին: Հովհաննես Թումանյան ազգային գործչի մասին զրուցել ենք թանգարանի աշխատակից Սուսաննա Ադամյանի հետ:
ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՈՐԲԵՐԻ ՀԱՅՐԻԿ
-Հովհաննես Թումանյանը մեկն էր այն հեռատես ու ամենատես մտավորականներից, որ 1913թ. հանդես եկավ երիտթուրքերի` ֆրանսիացի լուսավորիչներից փոխառված` Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության սկզբունքներին չհավատալու սթափության կոչով` ասելով. «…թուրքերը Հայկական հարցը վճռելու են բնաջնջումով, և թուրքը նրան պիտի բաց թողնի միայն վերջին շնչի հետ… Թուրքիան կդիմի ամենահրեշավոր միջոցներին` վերջ դնելու հայ ժողովրդին իր հարցի հետ միասին»: Նա հոգու ամենանուրբ լարերով զգում էր վերահաս աղետը: Եվ նվիրվեց ժողովրդի ճակատագրին` նրանից երբեք չբաժանվելու հստակ որոշմամբ,- այսպես է զրույցն սկսում Սուսաննա Ադամյանը:
1914թ. պայթեց Առաջին աշխարհամարտը: Կատարվեց Հովհաննես Թումանյանի մարգարեությունը. կացնի ու յաթաղանի «մշակույթի» կրող թշնամին «քաղաքակիրթ» աշխարհի լուռ ու անտարբեր հայացքի ներքո սկսեց ոչնչացնել մի ողջ ժողովուրդ` նրա իսկ պատմական հայրենիքում: Եվ Թումանյանը` մի ձեռքում գրիչ, մյուսում` սպիտակ դրոշ, իր ընտանիքի հետ նվիրվեց ցեղասպանության հետևանքով որբացած սովալլուկ մանուկների խնամքին, մեռնող ժողովրդի բեկորների փրկությանը` կատարելով պետական հզոր կառույցների դեր:
-Հովհաննես Թումանյանը հիվանդ պառկած էր անկողնում, երբ հայերի գաղթի ու կոտորածի լուրը հասավ Թիֆլիս: Նա տկար վիճակով իր դուստր Նվարդի հետ եկավ Էջմիածին (ամենամեծ թվով գաղթականներն այնտեղ էին հավաքված): Եկավ՝ որբախնամ գործը կազմակերպելու, որը մեծ չափով ընկած էր նրա ուսերին: Անպատկերացնելի է Թումանյանի հայրենասիրության աստիճանը, եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ համաճարակները հնձում էին բուժքույրերին, դաստիարակչուհիներին… կարող էր զոհ գնալ նաև Նվարդը: Հենց այս ժամանակ է, երբ Թումանյանը վաստակեց նաև «Ամենայն Հայոց որբերի Հայրիկ» տիտղոսը. նրա օրագրություններում սրտառուչ նկարագրություններ կան այդ մասին. երբ երեխաները փոքր-ինչ կազդուրվեցին, ամեն ճաշից հետո կախվում էին նրա փեշերից և «Հայրիկ» անվանում,- պատմում է տիկին Սուսաննան և ցույց տալիս 1915թ. արված մի լուսանկար` Թումանյանն իր դուստր Նվարդի և որբ երեխաների հետ. լուսանկարում Բանաստեղծն ընդամենը 46 տարեկան է, բայց թողնում է պատկառելի ծերունու տպավորություն: Մեկնաբանություններն ավելորդ են…
Պատմական մեծ արժեք են ներկայացնում Թումանյանի՝ Էջմիածնում արված գրառումները որբերի կենցաղը կազմակերպելու, հիվանդ, առողջ, մահացած երեխաների և գաղթականների մարդահամարի վիճակագրական տվյալների վերաբերյալ, որոնցով այժմ հետաքրքրված է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը: Այս ամենի կողքին տեղ է գտել Թումանյանի «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծությունը:
-Առաջին աշխարհամարտի տարիները Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ամենածանր տարիներն էին: Հայոց եղեռնը տապալել էր Բանաստեղծին: Բայց նա ազգի առաջնորդն էր և թուլանալու իրավունք չուներ:
-Նա ազգի համար այդ ողբերգական օրերին կարողացավ հասկանալ, թե ինչ է պետք ժողովրդին` Հույս. ինչի դրսևորումներից մեկն էլ այն է, որ Թումանյանը որբ երեխաների համար ինտելեկտուալ խաղեր էր կազմում,- ասում է Սուսաննա Ադամյանը և, վերցնելով «Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում» գիրքը, շարունակում է:- Այստեղ տեղին է մտաբերել պատմաբան Լեոյի խոսքերը, որ Թումանյանի գործունեությունն այսպես է բնութագրել. «Հովհաննեսը երկու գործ կատարեց այդ զարհուրելի ժամանակ: Այդ մարդը միայն տաղանդով չէր բարձրացնում հայ գրականությունը, այլև այն մեծ համարումով, որ ուներ դեպի նրան. Մի ազգի արժեքը նրա գրականությունն է,- այս էր նրա դավանանքը… Ավելի գեղեցիկ էր նրա երկրորդ գործը: Ամառվա սոսկալի տոթին նա գնաց Էջմիածին, ուր իրար վրա կուտակված էին տասնյակ հազարավոր փախստականներ և կարեցածի չափ օգնություն էր կազմակերպում նրանց համար: Այս մի կատարյալ անձնավորություն էր: Շաբաթներով նա ապրել է այնպիսի սարսափների մեջ, որոնց չոր ու ցամաք թվարկումն անգամ մարդու արյուն է սառեցնում»:
Թերթում եմ գիրքը. ուշագրավ են նաև գրող, բանաստեղծ Վահան Թոթովենցի հուշերը. «Թումանյանը վազում էր կետից կետ, վրանից վրան… մի մեռնողից դեպի մի ուրիշ մեռնողը: Կարգադրում էր, հրամայում, կշտամբում, ժպտում, շոյում, զայրանում: Մի օր էլ, տեղատարափ անձրևին նա վազեց, բռնի կերպով բաց արավ նոր կառուցվող հայրապետական վեհարանի դուռը, որը մինչ այդ անձեռնմխելի էր: Գաղթականները ներս լցվեցին:
Զայրացած կաթողիկոսը կշտամբում է պոետին` ասելով.
-Ինչպե՞ս եք համարձակվում, չէ՞ որ Ձեզ հետ խոսում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը:
Թումանյանը պատասխանում է.
-Բայց Ձեզ հետ էլ խոսում է Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը»:
Եվ Վեհափառ Հայրապետը, զգալով իր սխալը, տեղի է տալիս… Ահա այսպես է ծնվել Թումանյանի հայտնի պատվանունը:
… Երևանի Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանում այսօր էլ պահվում են բազմաթիվ նյութեր, օրագրություններ, լուսանկարներ, որոնք ունեն պատմագիտական մեծ արժեք և ներկայացնում են Ամենայն Հայոց Բանաստեղծի ու նրա ընտանիքի անձնվեր գործունեությունը Հայոց ցեղասպանության տարիներին: Հովհաննես Թումանյան ազգային գործչի մասին զրուցել ենք թանգարանի աշխատակից Սուսաննա Ադամյանի հետ:
ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՈՐԲԵՐԻ ՀԱՅՐԻԿ
-Հովհաննես Թումանյանը մեկն էր այն հեռատես ու ամենատես մտավորականներից, որ 1913թ. հանդես եկավ երիտթուրքերի` ֆրանսիացի լուսավորիչներից փոխառված` Ազատության, Եղբայրության և Հավասարության սկզբունքներին չհավատալու սթափության կոչով` ասելով. «…թուրքերը Հայկական հարցը վճռելու են բնաջնջումով, և թուրքը նրան պիտի բաց թողնի միայն վերջին շնչի հետ… Թուրքիան կդիմի ամենահրեշավոր միջոցներին` վերջ դնելու հայ ժողովրդին իր հարցի հետ միասին»: Նա հոգու ամենանուրբ լարերով զգում էր վերահաս աղետը: Եվ նվիրվեց ժողովրդի ճակատագրին` նրանից երբեք չբաժանվելու հստակ որոշմամբ,- այսպես է զրույցն սկսում Սուսաննա Ադամյանը:
1914թ. պայթեց Առաջին աշխարհամարտը: Կատարվեց Հովհաննես Թումանյանի մարգարեությունը. կացնի ու յաթաղանի «մշակույթի» կրող թշնամին «քաղաքակիրթ» աշխարհի լուռ ու անտարբեր հայացքի ներքո սկսեց ոչնչացնել մի ողջ ժողովուրդ` նրա իսկ պատմական հայրենիքում: Եվ Թումանյանը` մի ձեռքում գրիչ, մյուսում` սպիտակ դրոշ, իր ընտանիքի հետ նվիրվեց ցեղասպանության հետևանքով որբացած սովալլուկ մանուկների խնամքին, մեռնող ժողովրդի բեկորների փրկությանը` կատարելով պետական հզոր կառույցների դեր:
-Հովհաննես Թումանյանը հիվանդ պառկած էր անկողնում, երբ հայերի գաղթի ու կոտորածի լուրը հասավ Թիֆլիս: Նա տկար վիճակով իր դուստր Նվարդի հետ եկավ Էջմիածին (ամենամեծ թվով գաղթականներն այնտեղ էին հավաքված): Եկավ՝ որբախնամ գործը կազմակերպելու, որը մեծ չափով ընկած էր նրա ուսերին: Անպատկերացնելի է Թումանյանի հայրենասիրության աստիճանը, եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ համաճարակները հնձում էին բուժքույրերին, դաստիարակչուհիներին… կարող էր զոհ գնալ նաև Նվարդը: Հենց այս ժամանակ է, երբ Թումանյանը վաստակեց նաև «Ամենայն Հայոց որբերի Հայրիկ» տիտղոսը. նրա օրագրություններում սրտառուչ նկարագրություններ կան այդ մասին. երբ երեխաները փոքր-ինչ կազդուրվեցին, ամեն ճաշից հետո կախվում էին նրա փեշերից և «Հայրիկ» անվանում,- պատմում է տիկին Սուսաննան և ցույց տալիս 1915թ. արված մի լուսանկար` Թումանյանն իր դուստր Նվարդի և որբ երեխաների հետ. լուսանկարում Բանաստեղծն ընդամենը 46 տարեկան է, բայց թողնում է պատկառելի ծերունու տպավորություն: Մեկնաբանություններն ավելորդ են…
Պատմական մեծ արժեք են ներկայացնում Թումանյանի՝ Էջմիածնում արված գրառումները որբերի կենցաղը կազմակերպելու, հիվանդ, առողջ, մահացած երեխաների և գաղթականների մարդահամարի վիճակագրական տվյալների վերաբերյալ, որոնցով այժմ հետաքրքրված է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը: Այս ամենի կողքին տեղ է գտել Թումանյանի «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծությունը:
-Առաջին աշխարհամարտի տարիները Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ամենածանր տարիներն էին: Հայոց եղեռնը տապալել էր Բանաստեղծին: Բայց նա ազգի առաջնորդն էր և թուլանալու իրավունք չուներ:
-Նա ազգի համար այդ ողբերգական օրերին կարողացավ հասկանալ, թե ինչ է պետք ժողովրդին` Հույս. ինչի դրսևորումներից մեկն էլ այն է, որ Թումանյանը որբ երեխաների համար ինտելեկտուալ խաղեր էր կազմում,- ասում է Սուսաննա Ադամյանը և, վերցնելով «Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում» գիրքը, շարունակում է:- Այստեղ տեղին է մտաբերել պատմաբան Լեոյի խոսքերը, որ Թումանյանի գործունեությունն այսպես է բնութագրել. «Հովհաննեսը երկու գործ կատարեց այդ զարհուրելի ժամանակ: Այդ մարդը միայն տաղանդով չէր բարձրացնում հայ գրականությունը, այլև այն մեծ համարումով, որ ուներ դեպի նրան. Մի ազգի արժեքը նրա գրականությունն է,- այս էր նրա դավանանքը… Ավելի գեղեցիկ էր նրա երկրորդ գործը: Ամառվա սոսկալի տոթին նա գնաց Էջմիածին, ուր իրար վրա կուտակված էին տասնյակ հազարավոր փախստականներ և կարեցածի չափ օգնություն էր կազմակերպում նրանց համար: Այս մի կատարյալ անձնավորություն էր: Շաբաթներով նա ապրել է այնպիսի սարսափների մեջ, որոնց չոր ու ցամաք թվարկումն անգամ մարդու արյուն է սառեցնում»:
Թերթում եմ գիրքը. ուշագրավ են նաև գրող, բանաստեղծ Վահան Թոթովենցի հուշերը. «Թումանյանը վազում էր կետից կետ, վրանից վրան… մի մեռնողից դեպի մի ուրիշ մեռնողը: Կարգադրում էր, հրամայում, կշտամբում, ժպտում, շոյում, զայրանում: Մի օր էլ, տեղատարափ անձրևին նա վազեց, բռնի կերպով բաց արավ նոր կառուցվող հայրապետական վեհարանի դուռը, որը մինչ այդ անձեռնմխելի էր: Գաղթականները ներս լցվեցին:
Զայրացած կաթողիկոսը կշտամբում է պոետին` ասելով.
-Ինչպե՞ս եք համարձակվում, չէ՞ որ Ձեզ հետ խոսում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը:
Թումանյանը պատասխանում է.
-Բայց Ձեզ հետ էլ խոսում է Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը»:
Եվ Վեհափառ Հայրապետը, զգալով իր սխալը, տեղի է տալիս… Ահա այսպես է ծնվել Թումանյանի հայտնի պատվանունը:
Комментарии
Отправить комментарий