«ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ» - երգ, խոսք՝ ՎԱՀԱՆ ԹԵՔԵՅԱՆԻ Դաշնակահար` ԱՆԱՀԻՏ ՄԵ...

Հայկանուշ Մառք (1883-1966)
Հայ կնոջ հա­սա­րա­կա­կան զար­թօն­քին ար­ժա­նա­ւոր պատ­գա­մա­բե­րը

Պոլ­սա­հայ հո­գեմ­տա­ւոր մեծ ժա­ռան­գու­թեան մէջ իր կա­րե­ւոր ներդրու­մը ու­նի բա­նաս­տեղծ ու ար­ձա­կա­գիր, բայց մա­նա­ւանդ յան­դուգն հրա­պա­րա­կա­գիր ­Հայ­կա­նուշ ­Մառք, որ իբ­րեւ այդ­պի­սին ար­ժա­նի տեղ կը գրա­ւէ Սր­բու­հի Տիւ­սա­բի, ­Զա­պէլ Ա­սա­տու­րի, ­Զա­պէլ Ե­սա­յեա­նի օ­րի­նա­կով մե­ծա­նուն հայ կին հե­ղի­նակ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ։
Բա­նաս­տեղ­ծա­կան խոր զգա­ցո­ղու­թեան եւ մտա­ւո­րա­կան լայն հո­րի­զո­նի տէր գրողն է ­Մառք, որ ոչ միայն հայ կնոջ յու­զաշ­խար­հը շնչա­ւո­րող գրա­կա­նու­թիւն մը կտա­կեց մեր ժո­ղո­վուր­դին, այ­լեւ՝ ան­խոնջ դրօ­շա­կի­րը դար­ձաւ հայ կնո­ջա­կան շարժ­ման՝ հայ կնոջ ի­րա­ւունք­նե­րուն պաշտ­պա­նու­թեան նո­ւի­րա­բե­րե­լով իր գրիչն ու ի­մա­ցա­կան ու­ժե­րը։
Կ­նո­ջա­կան աշ­խար­հին, հայ կնոջ ըն­կե­րա­յին հար­ցե­րուն եւ յատ­կա­պէս կա­նա­ցի ի­րա­ւունք­նե­րուն ու դա­տին պաշտ­պա­նու­թեան նո­ւի­րո­ւած իր հրա­պա­րա­կագ­րա­կան հա­րուստ ժա­ռան­գու­թեամբ, յատ­կա­պէս իր հո­գե­զա­ւա­կը հան­դի­սա­ցող «­Հայ ­Կին» թեր­թով՝ ­Հայ­կա­նուշ ­Մառք ի­րա­ւամբ կը հան­դի­սա­նայ քսա­նե­րորդ դա­րու ա­ռա­ջին յիս­նա­մեա­կին ա­մէ­նէն ա­ւե­լի լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն վա­յե­լող գրիչ­նե­րէն մէ­կը։
Հայ­կա­նուշ ­Մառ­քի գա­ղա­փա­րա­կան կտա­կը խտաց­նե­լու կը ծա­ռա­յէ «­Հայ ­Կին»ի ա­ռաջ­նոր­դող յօ­դո­ւած­նե­րէն քա­ղո­ւած հե­տե­ւեալ պատ­գա­մը.
«­Մեր ե­տին կը թող­նենք ա­րա­հետ մը, որ թէեւ տօ­նա­կան կամ փայ­լուն ո­չինչ ու­նի, բայց ա­րա­հետ է, ո­րուն ա­ռանց ամչ­նա­լու կը նա­յինք, գիւ­ղի նեղ ա­րա­հետ մը, որ­մով ան­ցած ենք՝ կա­տա­րե­լով մեր պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը իբ­րեւ կին, իբ­րեւ ա­մու­սին եւ իբ­րեւ մայր: ­Հի­մա նոր ու­ղի պի­տի հար­թենք, ա­նի­կա պի­տի ըլ­լայ քա­ղա­քի լուրջ ճա­նա­պարհ մը, ա­ւե­լի լայն, ա­ւե­լի ու­ղիղ, ա­ւե­լի ձիգ՝ դէ­պի նպա­տա­կը: Այդ ճամ­բուն վրայ պի­տի կրենք մեր պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը, պի­տի ստեղ­ծենք մեր ի­րա­ւունք­նե­րը, պի­տի դարբ­նենք մեր գոր­ծը` ա­մէ­նե­ւին չհե­ռաց­նե­լով մեզ մեր կա­նա­ցի բնազդ­նե­րէն, մեր տու­նէն: Ա­նի­կա պի­տի տա­նի մեզ բար­ձունք մը, ուր կը մղեն մեզ մեր սե­ռի, մեր ազ­գի, մեր հայ­րե­նի­քի վե­րած­նուն­դին ջղա­պիրկ իղ­ձե­րը»։
Հայ­կա­նուշ ­Մառք ծնած է ­Պո­լիս, 14 ­Փետ­րո­ւար 1883ին։ Ու­սու­մը ստա­ցած է «Ե­սա­յեան» վար­ժա­րա­նին մէջ՝ ա­շա­կեր­տե­լով ­Զա­պէլ Ա­սա­տու­րի, ո­րուն ար­ժա­նա­ւոր յա­ջոր­դը դար­ձաւ։ ­Հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ՝ նե­տո­ւե­ցաւ ազ­գա­յին-հան­րա­յին գոր­ծու­նէու­թեան աս­պա­րէզ՝ մէկ կող­մէ կնո­ջա­կան իր նե­րաշ­խար­հը թրթռաց­նող քեր­թուած­ներ ու ար­ձակ է­ջեր լոյս ըն­ծա­յե­լով, իսկ միւս կող­մէ՝ քսա­նե­րորդ դա­րաս­կիզ­բի հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կնո­ջա­կան ի­րա­ւունք­նե­րու պաշտ­պա­նու­թեան եւ ըն­կե­րա­յին խնդիր­նե­րու ար­ծարծ­ման նո­ւի­րո­ւե­լով։
Հայ­կա­նուշ ­Մառ­քի կո­թո­ղա­կան ի­րա­գոր­ծու­մը կը հան­դի­սա­նայ հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը «­Հայ ­Կին» հան­դէ­սին, որ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւար­տէն ետք եւ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի բա­ցած խո­րա­գոյն վէր­քը դար­մա­նե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով ճամ­բայ ե­լաւ 1919ին եւ շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ մին­չեւ 1932 թո­ւա­կա­նը։ «­Հայ ­Կին»ը կա­մուրջ մը ե­ղաւ ոչ միայն նա­խա-Ե­ղեռ­նեան շրջա­նի ազ­գա­յին մեր ար­ժէք­նե­րուն հետ նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու հո­գեմ­տա­ւոր կա­պը ստեղ­ծե­լու եւ ամ­րապն­դե­լու ա­ռու­մով, այ­լեւ՝ ա­րեւմ­տա­հայ եւ ա­րե­ւե­լա­հայ, խորհր­դա­հայ ու սփիւռ­քա­հայ հա­ղոր­դակ­ցու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու եւ խո­րաց­նե­լու ի­մաս­տով։
Հայ­կա­նուշ ­Մառ­քի գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, ար­ձակ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ ու պատ­մո­ւածք­ներ, հա­ւա­քո­ւած ու ա­ռան­ձին հա­տո­րով լոյս տե­սած են «­Ծու­լու­թեան պա­հե­րէս» խո­րագ­րին տակ։ Իսկ «Ծ­փանք­ներ կեան­քէս» խո­րագ­րով հրա­տա­րա­կո­ւած հա­տո­րի մը մէջ, ­Հայ­կա­նուշ ­Մառք ներ­կա­յա­ցու­ցած է իր ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան յու­շագ­րու­թիւ­նը։
Ինչ­պէս իր գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան, այն­պէս ալ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան է­ջե­րուն մէջ, ­Հայ­կա­նուշ ­Մառք օգ­տա­գոր­ծեց յստա­կու­թեամբ ու պար­զու­թեամբ յատ­կան­շո­ւող լե­զու մը, որ ա­ւե­լիով ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն ա­պա­հո­վեց իր հա­ճե­լի գրե­լաո­ճին։
1954ին, ­Պոլ­սոյ մէջ, մեծ շու­քով տօ­նո­ւե­ցաւ Հ. ­Մառ­քի գրա­կան գոր­ծու­նէու­թեան յիս­նա­մեա­կը։ Այդ ա­ռի­թով հրա­տա­րա­կո­ւե­ցաւ իր բա­նաս­տեղ­ծա­կան եւ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան գոր­ծե­րէն ծաղ­կա­քաղ մը՝ «­Հայ­կա­նուշ ­Մառք — կեանքն ու գոր­ծը» խո­րագ­րին տակ։
Հայ գրա­կա­նու­թեան եւ հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան կնո­ջա­կան ձայ­նը շնչա­ւո­րող եւ հայ կնո­ջա­կան շար­ժու­մը ժո­ղովր­դա­կա­նաց­նող նո­ւի­րեա­լը ապ­րե­ցաւ մին­չեւ խոր ծե­րու­թիւն։ ­Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կը վատ­թա­րա­ցած էր ու ­Մառք տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ ­Պոլ­սոյ հա­յոց Ազ­գա­յին ­Հի­ւան­դա­նո­ցը, ուր եւ վախ­ճա­նե­ցաւ 7 ­Մարտ 1966ին՝ իր սե­փա­կան ճոխ գրա­դա­րանն ու բո­լոր ի­րե­ղէն­նե­րը կտա­կե­լով ­Սուրբ ­Խա­չի Դպ­րե­վան­քին։
Ո­գե­կո­չե­լով հայ կնո­ջա­կան շարժ­ման ար­ժա­նա­ւոր պատ­գա­մա­բե­րին յի­շա­տա­կը՝ ա­հա նաեւ ճա­շակ մը ա­նոր բա­նաս­տեղ­ծա­կան յու­զաշ­խար­հէն.

Ինչ­պէ՞ս

Ինչ­պէ՞ս սի­րեմ զքեզ, սի­րե­լիս
Որ սէրս ըլ­լայ միշտ տե­ւա­կան ու տար­բեր,
Ինչ­պէ՞ս սի­րեմ զքեզ, իմ հո­գիս,
Ոը նմա­նը չը­րած ըլ­լան ու­րիշ­ներ …։
Ինչ­պէ՞ս, ը­սէ՛, ե­րա­զեմ քեզ որ յոգ­նած
Չ­ծան­րա­նան աչ­քերս ար­թուն ու ցած
Ձայ­ներն չվրդո­վեն հան­գիստ – ­քուն՝
Երբ մտնեմ քուն ։
Ինչ­պէ՞ս գգո­ւեմ զքեզ սէ­րովս րո­լոր,
Որ նա­խան­ձին սիւ­քե­րը, ծի­լերն ալ ո­լոր ,
Ինչ­պէ՞ս կազ­մեմ տար­րե­րը սի­րոյս կրա­կին
Որ հոն բո­լոր իղ­ձերս ալ բոբ­բո­քին:
Ինչ­պէ՞ս ը­սեմ թէ չաս­տո­ւած մ­՛ես դուն կամ ան­կէ
Ա­ւե­լի վեր,
Հո­գի մը վառ կրա­կէ,
Անձ­նո­ւէր…
Ինչ­պէ՞ս սա­կայն ինչ­պէ՞ս սի­րեմ քեզ, ա­նոյշ սի­րա­կան
Որ սա խենթ սէրս ըլ­լայ յա­ւէտ տե­ւա­կան։

«­Լոյս», 1904։