«ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ» - երգ, խոսք՝ ՎԱՀԱՆ ԹԵՔԵՅԱՆԻ Դաշնակահար` ԱՆԱՀԻՏ ՄԵ...

Դե մի ձայն տվեք... որտե՞ղ եք, տղե՛րք...
ՊԲ № ստորաբաժանումը 1993թ.-ի հակահարձակման ժամանակ:
Երանի՜ նրանց, ովքեր ձեր հոգուց մի կտոր ունեն իրենց կրծքի տակ...

 Ակնայի (ԱՂԴԱՄ) ռազմական հենակետի վնասազերծումը
Ակնայի (ԱՂԴԱՄ) ռազմական հենակետի ﬖասազերծմ, ռազմական գործողթյն։ Տեղի է նեցել 1993-ի հլիսի 4-24-ը։ Աղդամ (թուրքերեն՝ «Սպիտակ տն») քաղաքը գտնվմ է Ղարաբաղի հարթավայրմ՝ Ստեփանակերտից մոտ 30 կմ արեելք։ Հիշատակվմ է XVIII դ. որպես սովորական բնակավայր։ Քաղաքի է վերածվել խորհրդային ժամանակաշրջանմ։ Աղդաﬕց ոչ հեռ գտնվմ են Ասկերանի բերդի ավերակները։ 1918-20-ին թրքական զորքերն այստեղից ներխժել են Լեռնային Ղարաբաղ և հասել Շշի, իսկ մսավաթական զորքերը 12-օրյա արյնահեղ մարտերից հետո տիրել են Ասկերանին և շարժվել երկրամասի խորքերը։ 1988-ից Աղդամը նորից դարձել էր հակահայկական գործնեթյան կենտրոն, պատերազﬕ հետագա զարգացﬓերի ընթացքմ՝ հակառակորդի ռազմավարական պլացդարմ։ Վերահսկելով Աղդամը՝ ԻՊ զորամասերը կստանային հակառակորդին հսալիորեն դիմագրավել և մանևրել լայն հնարավորությններ։ Ռազմական նախապատրաստական գործողթյնները սկսվել են 1993-ի հլիսի 4-ին։ Հարավարեմտյան ղղթյամբ հարձակման են անցել Ասկերանի պաշտպանական շրջաաի (հրամանատար՝ Վ. Բալասանյան) մարտիկները՝ քաղաքի մատյցները հսկող Ձխրմահլա, «Ուղտի ﬔջք», Խըդըրլ և այլ հենակետերի չեզոքացման նպատակով։ Եդդիխրմանի ստորոտմ դիրքավորված 1- ին, 2-րդ ե 4-րդ գմարտակներից ﬔկական վաշտ, 4 տանկի ղեկցթյամբ, գրոհել են Ձխրմահլա գյղը։ Կարճատև դիմադրթյնից հետո հակառակորդը փախստի է դիﬔլ։ 2-րդ գմարտակի (հրամանատար՝ Ռ. Հակոբջանյան) մարտիկները նյն գյղմ դիրքեր են զբաղեցրել, իսկ 1-ին գմարտակը (հրամանատար՝ Վ. Սաֆարյան) շարժվել է Խրամորթի ղղթյամբ։ Խրամորթի այգիներմ կռվող խանաբադցիների վաշտը և ﬕ ջոկատ (հրամանատար՝ Մ. Սարգսյան) գրավել են Խըդըրլ գյղը, իսկ Ա. Հարթյնյանի զորախմբը՝ Ահﬔդավար գյղը։ 3-րդ գմարտակը և 1-ին գմարտակից ընտրված վաշտը, 1 ՀՄՄ-ի և «Ուղտի ﬔջք» դիրքերը հրետակոծող տանկի աջակցթյամբ, Լաչինգոյի մոտ գետանցելով Կարկառը, գրավել են «Ուղտի ﬔջք», ապա՝ «Հանգստյան տան» դիրքերը։ Երեկոյան գրավելով 579.1 բարձնքը՝ ազատամարտիկները մարտերը տեղափոխել են Շելլի գյղի ղղթյամբ։ Հարավից մարտական գործողթյններ են զարգացրել Մարտնիի (հրամանատար՝ Մ. Հակոբյան), հյուսիս-արեմտքից՝ Կենտրոնական (Ս. Կարապետյան) ՊՇ-ների ստորաբաժանﬓերը։ Հլիսի 21-ին հակառակորդի կրակակետերը ճնշել համար ակտիվ գործողթյնների են դիﬔլ Մարտնիի ՊՇ հետևակի մարտիկները, որոնք ﬔկ օրվա ընթացքմ թշնամց մաքրել են Շելլի և Քյրդալար բնակավայրերը։ Թշնաﬕն կորցրել է 40 զինվոր, 1 տանկ ե 2 զենիթային թնդանոթ։ Հլիսի 22-ին հակառակորդը փորձել է հետ գրավել կորցրած բարձնքները։ Հայ մարտիկները հաջողթյամբ պաշտպանվել են և շարնակել վերահսկել «Ուղտի ﬔջք», «Եդդիխրման» «Շահբլաղ» ռազմավարական բարձնքները։ Հլիսի 16-ին հակառակորդի հետևակը հարձակվել է «Ուղտի ﬔջք» բարձնքի ղղթյամբ, հրետակոծել Շելլիի և Շահբլաղի հայկական պաշտպանական դիրքերը։ Ասկերանի առանձին մոտոհրաձգային գմարտակները, համագործակցելով Ասկերանի ՊՇ-ի հետ, ճնշել են Կըզըէ Քենգեռլի, Թալըշլար, Մահսդլ, Թարնա֊յդ բնակավայրերի ե 610 բարձնքի հակառակորդի կրակակետերը։ Մարտական գործողթյնների կարճատե դադարից հետո հակառակորդը վերստին լայնամասշտաբ հարձակﬓեր է ձեռնարկել ԼՂՀ արեելյան սահմանագծի երկ հիﬓական՝ Ասկերանի և Մարտնիի շրջանների ղղթյններով։ ԻՊ և ՊՇ ստորաբաժանﬓերը, լծելով հակառակորդի կրակակետերի ոչնչացման խնդիրը, ձեռնամխ են եղել քաղաքմ տեղակայված առավել խոշոր և Ստեփանակերտին անﬕջականորեն սպառնացող ռազմակայանի ﬖասազերծմանը։ Հլիսի 21-ին Վ. Սաֆարյանի ե Ռ. Հակոբջանյանի գմարտակներից 30- ական մարտիկներ երկ կողﬕց գրոհելով՝ մտել են Կասմլ, Կարադաղլ և Փոլադլ գյղերը։ Սայբալի և հարակից կրակակետերը ոչնչացրել են Կենտրոնական ՊՇ-ի մարտիկները։ Հլիսի 22-ին Ասկերանի ՊՇ-ի մարտիկները շարժվել են և երեք խմբի բաժանված՝ հասել են Աղդաﬕ «Հաղթանակի հշարձանին»։ Նյն օրը ժամը 17-ին Մարտնիի ՊՇ-ի մարտիկները գործողթյններ են սկսել Նովրզլ բնակավայրի ղղթյամբ, վերահսկողթյան տակ առել Իսմայիլբեյլին։ Մարտերը շարնակվել են Ցուսֆջանլի տարածքմ։ Նովրզլ գյղմ ոչնչացվել է հակառակորդի թնդանոթը։ Երեկոյան հակառակորդը պայթեցրել է Նովրզլ տանող կամրջը։ Դադարեցվել է Մարտնիի ՊՇ ստորաբաժանﬓերի առաջխաղացﬓ այդ ղղթյամբ, և նրանք վերադարձել են Մարզիլ գյղի մոտակայքի իրենց նախկին դիրքերը։ Հլիսի 23-ին արյնահեղ մարտեր են ծավալվել Աղդաﬕ տարբեր հատվածներմ։ Նահանջի ճանապարհին հակառակորդը պայթեցրել է արդյնաբերական կարևոր օբյեկտներ և բնակելի շենքեր։ 1-ին և 2-րդ գմարտակները շարժվել են քաղաքի հարավային մասով, 3-րդ գմարտակը՝ «Հաղթանակի հշարձանի» մոտից՝ կենտրոնական մզկիթի ղղթյամբ։ Հարավարևելյան կողﬕց քաղաք են մտել Կենտրոնական և Մարտնիի ՊՇ-ների ազատամարտիկները։ Հակառակորդը դիմադրել է հատկապես Բարդա թեքվող ճանապարհի շրջակայքմ։ ՊԲ մյս ստորաբաժանﬓերի համագործակցթյամբ հաղթահարվել է հակառակորդի դիմադրթյնը։ Հայ ազատամարտիկները մարտանցմով մտել են Աթյեմազլի գյղը, որտեղ Խանաբադի վաշտը խփել է ﬔկ տանկ, 4-րդ ե 5-րդ գմարտակներն առաջացել են Խըդըրլ-Գիյասլի գծով և Աթյեմազլիի մոտ հանդիպել Ասկերանի ՊՇ-ի մյս ստորաբաժանﬓերին։ Հարավից՝ Մարտնիի ՊՇ, հարավ-արեմտքից՝ Ասկերանի, հյսիս արեմտքից՝ ՊԲ-ի մյս ստորաբաժանﬓերի համաձայնեցված գործողթյններն ավարտվել են հաղթանակով, և 1993-ի հլիսի 23- ին Աղդամ քաղաքը վերահսկողթյան տակ է առնվել։ Աղդաﬕ ռազմական գործողթյան նախապատրաստման և իրագործման գործմ ﬔծ է եղել Ասկերանի, Մարտնիի և Կենտրոնական ՊՇ-ների անձնակազﬕ, կենտրոնական ենթակայթյան հրետանավորների՝ 152 մմ-անոց առանձին հրետանային դիվիզիոնի և 82 մմ-անոց առանձին ականանետային դիվիզիոնի, Կենտրոնական ՊՇ-ի ականանետային (122 մմ-անոց) մարտկոցի, Ասկերանի և Մարտնիի ՊՇ-ի հրետանավորների դերը։ Աղդաﬕ ռազմական գործողթյան արդյնքմ վերացվել է Ստեփանակերտի և շրջակա գյղերի վրա հեռահար հրանոթներից և հրետանային այլ ﬕջոցներից հրետակոծթյնների վտանգը։ Հակառակորդին հասցվել է ռազմական և բարոյահոգեբանական հարված։ Ռազմական հենակետի ﬖասազերծմով կաթվածահարվել է ԼՂՀ արևելյան և հարավային սահմանների երկայնքով հակառակորդի կենտրոնացված խմբավորﬓերի գործնեթյնը և թիկնքային ապահովմը։ Ադրբեջանի ղեկավարթյնը ստիպված հլիսի 23-ին դիﬔլ է ԼՂՀ իշխանթյններին՝ կրակի դադարեցման խնդրանքով։ Արդյնքմ երկստեք պայմանավորվածթյն է ձեռք բերվել հլիսի 25-ի 00 ժաﬕց ﬕնչև հլիսի 28-ը դադարեցնել կրակը։ 1993-ի հլիսի 28-ին Մարտակերտի և Միրբաշիրի սահմանագլխին հանդիպել են ԼՂՀ և Ադրբեջանի ներկայացցիչները, պայմանավորվել 7 օրով երկարաձգել հրադադարը, փոխանակել պատանդներին գերիներին։ Սակայն հաջորդ օրը Ադրբեջանը հրաժարվել է իր ստանձնած պարտավորթյններից։ Աղդաﬕ ռազմական հենակետի վնասազերծմ 1993-ի հլիսին տեղի նեցած մարտական գործողթյններից առավել նշանակալի և բեկﬓային ռազմական գործողթյնն էր։ 1993-ի հլիսից Աղդամը ՊԲ վերահսկողթյան տակ է։
Մ. Հաաւթյնյան, Հ. Խաչատրյան
Գրականթյն՝ Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ 1988-1994 թթ. հանրագիտարան