«ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ» - երգ, խոսք՝ ՎԱՀԱՆ ԹԵՔԵՅԱՆԻ Դաշնակահար` ԱՆԱՀԻՏ ՄԵ...

Մեծ Հայքի 15 նահանգները (հակիրճ տեղեկություններ)

Մեծ Հայքի 15 նահանգները

1-Աղձնիք

Աղձնիք, Ասորա-բաբելոնական արձանագրութիւններուն մէջ կը  յիշատակուի Ալզի, ուրարտականի մէջ՝ Ալզինի ձեւով։ Աղձնիքը կը գտնուի Արևմտեան Տիգրիսի և Հայկական Տաւրոսի միջև, ունի 11 գաւառ։ Դաշտային մասին մէջ  կը գտնուին Անգեղ-տուն, Նփրկերտ, Աղձն, Քաղ, իսկ լեռնային գօտիին մէջ՝ Կեթիկ, Տատիկ, Ազնուաձոր, Երխեթք, Գզեղխ, Սալնոձոր և Սանասունք գաւառները։ Արտաշէսեաններու և Արշակունիներու ժամանակ Աղձնիքը Մեծ Հայքի չորս բդեշխություններէն մէկն էր։ Աղձնիքի խոշոր կեդրոնը Տիգրանակերտն էր և ունէր ներքին ինքնավարութիւն։ Քաղաքը կը կառավարէր թագաւորի նշանակած քաղաքապետը։ Աղձնիքը հարուստ էր գետերով ու աղբիւրներով, յայտնի էր իր երկաթի ու կապարի հանքերով և նաւթով։ Զարգացած էր խաղողի մշակութիւնը, գինեգործութիւնը և անասնապահութիւնը։ Մեծ Հայքի 387թուականի բաժանումէն յետոյ Աղձնիքը, բացառութեամբ Աղձն գաւառէն, անջատուելով Հայաստանէն, անցաւ Արևելան Հռոմէական կայսրութեան՝ որպէս առանձին վարչական միաւոր՝ Մեծ Ծոփք անունով, իսկ Աղձնը մնաց իբրև բդեշխութիւն և ենթակուեցաւ Սասանեան Իրանին։ Սասանեաններու աւերած Տիգրանակերտին մէջ հռոմեացիները կառուցեցին Մարտիրոպոլիս բերդաքաղաքը։ Մեծ Հայքի 591թուականի բաժանումէն յետոյ Աղձնիքի ամբողջ տարածքն անցաւ Բիւզանդական կայսրութեան և միացաւ Վերին Միջագետքին, սակայն 630-էն յետոյ վերականգնեցան նախկին սահմանները։ Աղձնիքի վիճակն արմատապէս փոխուեցաւ արաբական նուաճումներէն յետոյ (640-650), երբ դաշտային մասին մէջ հաստատուեցաւ արաբական Դիար-ռաբիա ցեղը։ VIII դ. վերջին Աղձնիքի մէջ ստեղծուեցաւ արաբական ամիրութիւն։ Հայութիււնը մնաց Աղձնիքի լեռնային մասին մէջ՝ շարունակելով իր ձեռքին պահել Հայկական Տաւրոսէն դէպի Միջնաշխարհը տանող լեռնանցքները։

2-Այրարատ

Այրարատ, Մեծ Հայքի կեդրոնական նահանգ։ Պատմական բոլոր ժամանակաշրջաններուն եղած է Հայաստանիքաղաքական, տնտեսական և մշակութային կեդրոնը։

Կը Տարածուէր Արաքսի միջին և Արածանիի վերին աւազաններուն մէջ։ Հիւսիսէն սահմանակից էր Գուգարքին, արևմուտքէն՝ Բարձր Հայքին ու Տայքին, արևելքէն՝ Սիւնիքին և հարաւէն՝ Տուրուբերանին ու Վասպուրականին։ Այրարատի մէջ կային ոսկիի, պղնձի, երկաթի հանքավայրեր, հարուստ աղահանքեր, շինանիւթեր և հանքային ջուրեր։ Այրարատը հինէն ունէր ոռոգման ջրանցքներ։ Այրարատով կ°անցնէին միջազգային տարանցիկ առևտրական ճանապարհները։ Այստեղ եղեր են Հայաստանի գրեթէ  բոլոր մայրաքաղաքները՝ Արմաւիրը, Երուանդաշատը,Արտաշատը, Վաղարշապատը, Դվինը, Կարսը, Անին, իսկ այժմ՝ Երևանը։ Այրարատի տարածքն իբրև արքունի սեփականութիւն անընդհատ կը փոքրանար ֆեոտալական յարաբերություններու ձևաւորման պատճառով։ 284-387-ին, երբ գաւառներու կառավարիչ նախարարները փաստօրէն դարձան ժառանգական տէրեր, հայ Արշակունիներըպաշտօնապէս ճանչցան Այրարատի սահմաններուն մէջ եղած նախարարական խոշոր տուներուն՝Կամսարականներուն, Գնթունիներուն, Մամիկոնեաններուն, Բագրատունիներուն, Ամատունիներուն և գաւառներու անունները կրող նոր տոհմերուն։ Հայ Արշակունիներէն յետոյ Այրարատը իբրև առանձին նահանգ վերացաւ£ Հայաստանի երկրորդ բաժանումէն յետոյ Այրարատի մեծագոյն մասն անցաւ Բիւզանդիային և Տարուբերանի հետ միասին կազմուեցաւ վարչական մէկ միաւոր։ VIIդ. կէսերուն Այրարատը գրաւեցին արաբները։ 886-ին Այրարատը մտաւ Բագրատունիներու թագաւորութեան կազմին մէջ։ Սելճուկներու ժամանակ Այրարատը ենթարկուեցաւ աւերածութիւններու, բայց XIIIդ. Սկզբին, Զաքարեաններու օրօք, ազատագրուեցաւ եւ բարգաւաճեցաւ։ Մոնղոլական տիրապետութեան, Լենկթեմուրի արշաւանքներու շրջանին Այրարատի գաւառները ենթարկուեցան նոր աւերածություններու։ XVդ. Այրարատը նուաճեցին Կարա-Կոյունլուները, ապա Ակ-Կոյունլուները։ 1502-ին Այրարատին տիրացաւ Սեֆեան Պարսկաստանը։ XVIIդ. Թուրք-պարսկական պատերազմներու հետևանքով Այրարատը ամայացաւ։ 1639-ի հաշտութեան պայմանագրով Այրարատի մեծ մասն անցաւ Պարսկաստանին։

3-Արցախ  նահանգ

Արցախ (կամ Արձախ), Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգը։           Նահանգը ունեցեր է 12 գաւառ՝ Միւս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերդաձոր, Մեծ Առանք, Մեծ Կուենք, Հարճլանք, Պրանք, Մուխանք, Պարզուանք, Փառիսոս և Կողթ։ Արցախը տարածուած է Փոքր Կովկասի արևելեան մասին մէջ։ Սահմաններն արևմուտքէն՝ Սևանայ լիճի արևելեան ափով, հարաւ-արևմուտքէն՝ Աղուան գետակով, հարաւէն՝ Երասխի հովիտով մինչև Մուխանք դաշտը՝ ընդգրկելով այդ դաշտի արևմտեան կէսը։ Հիւսիսէն և հիւսիս-արևելքէն սահմանակից էր Ուտիքին։ Արցախի մեծ մասը ծածկուած էր անտառներով, որոնք հարուստ էին թանկարժէք ծառատեսակներով։ Հնագոյն ժամանակներէն սկսած՝ բնակչութիււնն կը զբաղուի հացահատիկային կուլտուրաներու մշակութեամբ, այգեգործությամբ և շերամապահութեամբ։ Ամբողջ արևելքի մէջ յայտնի էին Արցախի մէջ բուծուող ձիերը, որոնք աչքի կ°ինային դիմացկունութեամբ և արագավազութեամբ։ Արցախի նախարարական տունը սերած էր Հայկ նահապետի ժառանգ Սիսակէն։ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Գրիգորիսը խոշոր դեր խաղացաւ Արցախի և Ուտիքի բնակչութեան քրիստոնէացման գործին մէջ։ Vդ. սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը և իր աշակերտները Արցախի մէջ տարածեր են հայերէն գիրն ու դպրութիւնը և պայքարեր հեթանոսութեան մնացորդներուն դէմ։ V-Vդդ. Արցախը կը մտնէր պարսկահպատակ Աղուանի մարզապանութեան մէջ։ Վարդանանց պատերազմի մասնակից Արցախի այրուձին Աւարայրի ճակատամարտին կը գլխավւորէր Առանշահիկ Բակ իշխանը, որ պատերազմէն յետոյ վերադարձաւ Արցախ և այդ պաշտպանեց պարսիկներէն։ Օգտուելով Պարսից արքունիքի զիջումներէն, ԱրցախիԱռանշահիկները Vդ. վերջը Վաչական Բարեպաշտի գլխաւորութեամբ ստեղծեցին թագաւորութիւն, որուն մէջ ընդգրկուած էին Ուտիքը և Անդրկուրեան Կամբեճան հայաբնակ գաւառը։ Սակայն պարբերական ընդվզումները պարսից տիրապետութեան դէմ Արցախը ի վիճակի չդարձուց դիմադրելու VIIդ. սկզբը երկիր ներխուժած խազարներուն։ VIIդ. կէսէն մինչև IXդ. վերջը Արցախը կը գտնուէր արաբական տիրապետութեան տակ։ Թեև Արցախի ու հայակից հայկական գաւառներու ապստամբութիւնները դաժանօրէն ճնշուեցան և անոնց կազմակերպիչներէն շատերը աքսորուեցան, սակայն IXդ. վերջը Արցախի իշխանական տան երկու ճիւղերը հզօրացան և Բագրատունեաց թագաւորութեանը ենթակայ ըլլալով՝ ստեղծեցին երկու փոքրիկ թագաւորութիւն, մէկը՝ Դիզակի, միւսը՝ Խաչէնի մէջ։ Արցախի նախարարական տան եռանդուն գործունէութիւնն ու մշակութային բուռն վերելքն անընդմէջ շարունակուեցաւ Խաչէնի մէջ։ XIIդ. Երկրորդ կէսին այստեղ արդէն  կ°իշխէին Առանշահիկ հարստութեան երեք ճիւղերը՝ Ներքին Խաչէնի, Հաթերքի և Ծարա իշխանութիւնները։ Մոնղոլներու տիրապետութաան նախօրէին Ներքին Խաչէնի ու Վերին Խաչէնի իշխանութիւնները խնամութեամբ կապուած էին Զաքարեան զօրապետներու հետ և կը վայելէին անոնց հովանաւորութիւնն ու աջակցութիւնը։ Թաթար-մոնղոլներու տիրապետութաան շրջանին Արցախ-Խաչէնի բնակչութեան վրայ ծանր հարկ դրուեցաւ։ Լենկթեմուրը 1387-ին ասպատակեց նաև Խաչէնը՝ կոտորելով իշխանական տուներու գրեթէ բոլոր նշանաւոր ներկայացուցիչներուն։ XVIդ. վերջը և XVII-ի սկզբը այդ իշխանութիւնները մանրացեր, վերածուեր էին գաւառական վարչական միաւորումներու, որոնք կը կոչուէին մելիքութիւններ և իրենց մեջ կը պահէին հայ պետականութեան վերջին բեկորները։ Այս մանր պետական միաւորուներն էին, որոնք կը գլխաւորէին հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը պարսկական ու թուրքական բռնապետութիւններու դէմ։ Արցախի հայկական ֆեոտալական իշխանութիւնները յարատևեցին մինչև անոր միացումը Ռուսաստանին, որը տեղի ունեցավ 1813-ին, Գիւլիստանի պայմանագրով։”

4- Բարձր Հայք

Բարձր Հայք, Մեծ Հայքի առաջին նահանգըԲաղկացած էր հետևեալ ինը գաւառներէն՝ Դարանաղի, Աղիւն, Մուզուր, Եկեղեաց, Մանանաղի, Դերջան, Սպեր, Շաղագոմ և Կարին։ Իր տարածքով Բարձր Հայքը կը համապատասխանէր այժմեանԷրզրումի հիմնական մասին։ Ունէր ընդարձակ սարահարթեր և դաշտեր։ Ձմրան խիստ ցուրտ կ‏ըլլար, կը տեղար առատ ձիւն£Գլխավոր գետը Եփրատն է, որու մեջ Բարձր Հայքի սահմաններու մէջ կը թափին  շարք մը վտակներ։ Բարձր Հայքը յայտնի էր իր սառնորակ աղբիւրներով, ոսկով, պղնձով, աղահանքերով, քարածուխով, նաւթով, երկաթով։ Մ.թ.ա. II հազարամեակին Բարձր Հայքի արևմտեան շրջանները մտեր են խեթական պետութեան մեջ։ Մ.թ.ա. XV դարէն Բարձր Հայքը, Տայքի մէկ մասը Փոքր Հայքի հետ միասին կը կազմէին Հայասա-Ազզի հայկական ցեղային միության տարածքը։ Մ.թ.ա. 189-էն Բարձր Հայքը մտեր է Հայոց Արտաշէսեան թագաւորութեան մէջ։ Յայտնի էր հեթանոսական հաւատքի կեդրոններով։ Նահանգի Եկեղիք գաւառի Երիզա աւանին մէջ կը  գտնուէր Անահիտ աստվածուհիին մեհեանը։ Նոյն գաւառի Թիլ աւանին մէջ կը գտնուէր պտղաբերութեան աստվածուհի Նանէի մեհեանը։ Գտնուելով Մեծ Հայքի արևմտեան սահմանին մէջ՝ Բարձր Հայքը հնուց ի վեր ենթարկուեր է օտար տէրութիւններու յարձակումներուն։ 62-էն Բարձր Հայքը մտեր է Արշակունեաց Հայոց թագաւորութեան կազմի մէջ։ Ըստ Փաւստոս Բիւզանդի, Բարձր Հայքի Անի ամրոցի մէջ են թաղուած Հայոց Արշակունի թագաւորները։ 301-էն յետոյ Բարձր Հայքի Եկեղեաց գաւառի մեծ մասը դարձեր է Գրիգոր Լուսաւորչի տոհմի սեփականութիւնը։ Մեծ Հայքի 387-ի բաժանումէն յետոյ Բարձր Հայքը կազմած է Հռոմէական Հայաստանի հիմնական մասերէն մէկը, որու գերագոյն կառավարիչը կայսեր կողմէն նշանակուող կոմսն էր։ Նահանգը մասնատուած էր շարք մը նախարարութիւններու։ Բարձր Հայքի վարչական վիճակը փոխուեցաւ բիւզանդական Հիւստինիանոս I կայսեր կատարած վերափոխություններու հետևանքով։ 380-ական թթ. Բարձր Հայքի մէջ աստիճանաբար ուժեղացած է բիւզանդական ազդեցութիւնը։ VIIդ. առաջին կէսին Բարձր Հայքը դարձած է պարսկա-բիւզանդական պատերազմներու թատերաբեմ, նոյն դարու կէսերէն ենթարկուեր արաբական յարձակումներու։ Նահանգն այնուհետև դարձեր է Բիւզանդիայի և արաբական արիւնոտ բախումներու թատերաբեմ։ 885-էն Բարձր Հայքը մտեր է Բագրատունաաց Հայոց թագաւորութեան մէջ, բացառեալ Կարինը, որ շարունակեց մնալ խալիֆութեան սահմաններուն ռազմականը։ 1314-ին ամբողջ Բարձր Հայքը ենթարկուեր է ծանր հարկահանութեան, փակուեր են եկեղեցիները, բնակչութեան մէկ մասը հաւատափոխ եղեր է, ոմանք վաճառեր են իրենց զաւակներուն կամ փախեր այլևայլ վայրեր։ 1394-ին Բարձր Հայքը գրաւեր են Լենկթեմուրի հրոսակները և նահանգի բնակչութիւնը ենթարկուեր նորանոր արհաւիրքներու։ 1514-ին նահանգը գրաւեր է օսմանյան Թուրքիան։ 1555-ի և 1639-ի թուրք-պարսկական պայմանագրով Բարձր Հայքը վերջնականապէս անցեր է Թուրքիային՝ ընդգրկելով Էրզրումի փաշայութեան մեջ:

5- Գուգարք

Գուգարք, Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգը։ Յոյն պատմիչները կը յիշատակեն Գոգարենէ անուանաձևով։ Ունի էթնիկական ծագում։ Արևելքէն սահմանակից եղած է  Ուտիք, հարաւէն՝ Այրարատի արևմուտքէն՝՝ Տայք նահանգներուն, հիւսիսէն՝ Վիրքին։  Արտաշէսեան և Արշակունի թագաւորներու ժամանակ Գուգարքը Մեծ Հայքի չորս սահմանապահ բդեշխություններէն մէկն էր։ 387-ին, Բիւզանդիայի և Իրանի միջև Մեծ Հայքի բաժանմամբ Գուգարքը, բացառութեամբ Տաշիր գաւառի, միացուեր է  Վիրքին։ Գուգարքի կազմին մէջ էին Ձորոփոր, Կողբոփոր, Ծոբոփոր, Տաշիր, Թռեղք, Կանգարք, Արդահան, Վերին Ջաւախք և Կղարջք գաւառները։ 652-ի հայ-արաբական համաձայնագրով Թէոթորոս Ռշտունին վերամիաւորեր է նաև Գուգարքը։ VIIIդ. Գուգարքի արևմտեան գաւառները մտեր են Տփղիսի արաբական ամիրայութեան, IXդ. Կէսէն՝ վրաց Բագրատունիներիու տիրոյթներու մեջ, իսկ արևելեան գաւառները՝ հայ Բագրատունիներու։ 969-970-ին արևելեան Գուգարքի մէջ  Հայոց թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի որդի Գուրգէնը հիմներ է թագաւորութիւն՝ Շամշուլդէ կեդրոնով։ 1065-ին այս թագաւորութեան կեդոնը տեղափոխուեր է Լոռէ բերդաքաղաքը,  այս պատճառով ան կոչուել է նաև Լոռիի թագաւորութիւն։ XIդ. վերջին և XIIդ. սկզբին Լոռիի թագաւորութիւնը տիրեր են սելջուկ նուաճողները։ Իսկ 1118-1123-ին այն սելջուկներէն գրաւեր է Դաւիթ Շինարար թագաւորը և տուեր վրացՕրբելիներուն։ Ճնշելով Օրբելիներու խռովութիւնը 1177-ին՝ վրաց Գէորգի III թագաւորը Լոռէ բերդաքաղաքը յանձներ է ղփչաղներին, իսկ 1185-ից՝ Զաքարեաններուն։ XII-XIIIդդ. Գուգարքի մէջ կալուածներ ունեցեր են նաևՄամիկոնեանները և Արծրունիները։ Կիւրիկեաններիու և Զաքարեաններու օրով արևելեան Գուգարքը եղեր է հայ մշակոյթի ու գիտութեան կեդրոն։ Գուգարք մէջ զարգացած էր գորգագործութիւնը, թայտամշակութիւնը, մետաղագործութիւնը։ Արևելեան Գուգարքի մէջ ապրեր և ստեղծագործեր են միջնադարեան ականաւոր գիտնականներՅովհաննես Սարկաւագը, Գրիգոր Տուտեորդին և Մխիթար Գօշը։

6- Կորճայք

Կորճայք, Մեծ Հայքի վեցերորդ նահանգը, Կը գտնուի Արևելեան Խաբուր և Մեծ Զաւ գետերու վերի հոսանքներու շրջանին մէջ։ Արևելքէն  կը ձգուի մինչև Զագրոսի լեռնաշղթան, արևմուտքէն՝ Տիգրիս գետը։ Հարաւէն սահմանակից է Ադիբենէին(Ասորեստան), արևմուտքէն՝ Հայոց Միջագետք, հիւսիս-արևմուտքէն՝ Աղձնիք, հիւսիսէն՝ Մոկք ևՎասպուրական, արևելքէն՝ Նոր Շիրական(Պարսկահայք) նահանգներուն։ Ըստ VIIդ. հայկական« Աշխարհացոյցի, Կորճայքը բաղկացած էր 11 գաւառէ։ Աղբիւրներու մէջ Կորճայքը յաճախ իր ամենաընդարձակ գաւառի՝ Կորդուքի անունով կոչուեր է«Կորդուաց աշխարհ։ Արտաշէս Ա.-ի օրով(մ.թ.ա. 189-160) հայկական հողերու վերամիաւորումէն յետոյ Կորճայքը մտեր է Մեծ Հայքի մէջ, Արշակունիներիու ժամանակ Մեծ Հայքի չորս բդեշխութիւններէն կամ սահմանակալ զորաթևերէն մէկը, որու բդեշխը, ըստ Ագաթանգեղոսի, կոչուեր է «Երկրորդ սահմանակալն յԱսորեստանեայց կողմանէն։ Հռոմէական կայսրութեան և Սասանեան Իրանի միջև Մեծ Հայքի 387թ.-ի բաժանումէն յետոյ Կորճայքը անջատուեր է՝ դառնալով անոնց միջև կռուախնձոր։ Արաբական տիրապետութեան ժամանակ Կորճայքի զգալի մասը մտեր է Զազիրա կուսակալության մեջ։ IXդ. Տմորիքսի հիւսիսային մասը՝ Ալկի կամ Ալկեքար ամրոցով, և Մեծ Զաւի հովիտի գաւառները՝ Ջլմար, Սրինգ և Ագարակ ամրոցներով, կը մտնեն Վասպուրականի Արծրունեաց իշխանութեան կազմին մէջ։ Սելջուկեան նուաճումներու ժամանակ Կորճայքի հարաւային շրջաններուն գերիշխող կը դառնան քրտական վաչկատուն ցեղերը։ Որոշ ուսումնասիրութիւներ «քուրտէ անուան ծագումը կը կապեն«Կորճայքե կամ «Կորդուքէ անուններու հետ։ Ուրիշ ուսումնասիրողներ կը մերժեն այդ ենթադրութիւնները՝ պատճառաբանելով, որ հասարակական զարգացման համեմատաբար ցած մակարդակով ապրող վաչկատուն ու խաշնարած քրտերը ցեղակցական որևէ կապ չունին բարձր քաղաքակրթութեան հասած, երկրագործ կորճայէցիներու կամ կորդվացիներու հետ։ Օսմանյան տիրապետութեան հաստատումէն յետոյ Կորճայքը կը մտնէ Վանի փաշայութեան` Հեքեարի սանճագի, իսկ անոր Կորդուք գաւառը՝ Տիար Պեքիրի վիլայէթի մէջ։ 1915–ի Մեծ եղեռնի ժամանակ` հայերու ու ասորիներու կոտորածէն ու բռնագաղթէն յետոյ, Կորճայքը հիմնականին մէջ դարձավ քրտաբնակ։

7- Մոկք

Հիւսիսէն և արևելքէն կը սահմանակէր Վասպուրականի, արևմուտքէն՝ Աղձնիքին, հարաւէն՝ Կորճայքին։ Մոկքը ունէր հետևեալ գաւառները՝ Իշայր, Միւս Իշայր, Իշոց, Առուենի ձոր, Միջա, Մոկք Առանձնակ, Արգաստովիտ և Ջերմաձոր։ Մ.թ.ա. IXդ. Մոկքի տարածքը ընդգրկուեր է Ուրարտու պետութեան, մ.թ.ա. VIդ. Սկզբէն՝ Երուանդունիներու թագաւորութեան կազմի մէջ։ Մովսէս Խորենացու հաւատմամբ, Հայոց աւանդական թագաւոր Վաղարշակը Մոկքի մէջ հաստատեր է առանձին նախարարութիւն։ Որպէս Հայաստանի հարաւային նահանգ, հնուց ի վեր Մոկքը ունեցեր է պաշպանական կարևոր նշանակութիւն, իսկ անոր նախարարները՝ ազդեցիկ դեր։ 451-ի Աւարայրի ճակատամարտին Մոկքի մեծ իշխանը եղեր է Հայոց առաջին զօրագնդի հրամանատարի օգնական։ Հայոց Արշակունի թագաւորութեան անկումէն յետոյ Մոկքի իշխանները պահպաներ են իրենց ինքնուրույնութիւնը։ VIIIդ. սկզբին Բագրատունիներու մէկ ճիւղը հաստատուեր է Մոկքի մէջ։ IXդ. 2-րդ կէսին Մոկքը ենթարկուեր է Վասպուրականի Արծրունեաց իշխաններուն։ Xդ. 2-րդ կէսին Բիւզանդեան կը ջանար իր իր ազդեցութեան տակ ձգել Մոկքը, որպէսզի դիւրացնէ Վասպուրականի նուաճումը։ Վասպուրականի թագաւորութեան անկումէն յետոյ թէև Մոկքը միացաւ Բիւզանդիային, սակայն այնտեղ Արծրունիները կը շարունակէին ճանչնալ Վասպուրականի մէջ  մնացած Արծրունիներու շառաւիղներ Խեդենեկեաններու գերակայութիւնը։ XVIդ. Սկիզբէն  Մոկքի տարածքը բռնատիրեր է Օսմանեան Թուրքիան։ Վերջինիս կազմին մէջ ան կը մտնէր Վանի մէջ, որպէս առանձին սանճագ՝ Մոկս անունով։ XVI-XIXդդ. Մոկքի մէջ  կը շարունակուէին գոյատևեր հայկական կիսանկախ համայնքները։ Այնտեղ ժառանգական հողատերեր էին հայերը, մասամբ՝ քրտերը։ Մոկքի մէջ զարգացած էր խաղողամշակութիւնը, բամբակագործությունը, ձիթատու բոյսերու մշակութիւնը, մեղուաբուծութիւնը։ Մոկքի 49 բնակավայրերու հայ բնակչութիւնը, աւելի քան 900 ընտանիք, 1915-ին տեղահանուեցան և հիմնականին մէջ զոհ գնաց բռնագաղթի ճանապարհին։ Փրկուածները անցան Արևելեան Հայաստան և բնակութիւն հաստատեցին Թալինի, Աշտարակի շրջաններուն մէջ, Սևանի ավազանի մէջ և այլուր։

8- Պարսկահայք

Սահմանակից էր Կորճայք և Վասպուրական նահանգներուն։ Արտաշէսեաններիու և Արշակունիներիու թագաՒորութեան օրով կազմեր է Նոր Շիրական բդեշխութեան հիմնական մասը։ Մեծ Հայքի 385-ի բաժանումէն և Նոր Շիրականը Սասանեան Պարսկաստանին միանալէն յետոյ, այդ տարածքը կոչուեր է Պարսկահայք։ Պարսկահայքը կազմուած էր 9 գաւառԷ՝ Կուռիճան, Մարի, Թրաբի, Արասխ, Ըռնա, Տամբեր, Զարեհավան, Զարավանդ, Հեր։

9-Սիւնիք

Սիւնիք, Մեծ Հայքի իններորդ նահանգը։ Արևմուտքէն և հիւսիս-արևմուտքէն սահմանակից էր Այրարատին, հիւսիս-արևելքէն և արևելքէն՝ Արցախին, հարաւէն և հարաւ-արևելքէն՝ Վասպուրականին։           Սիւնիքի գաւառներն են՝ Երնջակը, Ճահուկը, Վայոց Ձորը, Գեղարքունիքը, Սոդքը, Աղահեճքը, Ծղուկը, Հաբանդը, Բաղքը, Չորքը, Արևիքը, Կովսականը։ Մ.թ.ա. I հազարամեակին Սիւնիքի տարածքին բնակուեր են բազմաթիւ ցեղեր, որոնք մ.թ.ա.VIIIդ. սկզբէն աստիճանաբար ներառուեր են Ուրարտու պետութեան քաղաքական ազդեցութեան ոլորտը։ Ուրարտուի արքաները Սիւնիքի տարածքը ծաւալեր են շինարարական աշխատանքներ, հիմներ բերդեր, քաղաքներ, ջրանցքներ։ Մ.թ.ա. VIդ. Սկզբէն Սիւնիքի տարածքը մտեր է Երուանդունիներու հայկական թագաւորութեան, իսկ մ.թ.ա. V-IVդդ.՝ Աքեմենեան Պարսկաստանի 18-րդ սատրապութեան մէջ։ Մ.թ.ա. IVդ. վերջին՝ յունա-մակեդոնական արշաւանքներէն յետոյ. Սիւնիքի տարածքը ընդգրկեր է անկախութիւնը վերականգնած Երուանդունիներու հայկական թագաւորութեան, իսկ մ.թ.ա. 189-էն՝ Մեծ Հայքի Արտաշէսեաններու թագաւորութեան կազմին մէջ։ Մեծ Հայքին Արշակունիներու հաստատումէն յետոյ, ձևաւորուեր է Սիւնիքը։ Սիւնիքի իշխանութիւնը եղեր է Մեծ Հայքի ամենազօր նախարուրութիւնը, անոնք վարած են կարևոր պաշտօններ, եղեր Հայոց բանակի արևելեան զօրաթևի հրամանատարներ, առժամանակ զբաղեցուցած Աղձնիքիբդեշխական աթոռը։ Մեծ Հայքի թագաւորութեան 387-ի բաժանումէն յետոյ Սիւնիքը ենթարկուեր է Սասանեան Պարսկաստանի գերիշխանութեան։ 440-ական թթ. Սիւնիքի իշխան Վասակ Սիւնին նշանակուել է Հայոց մարզպան։ Չնայած վերջինս Վարդան Մամիկոնեանի ապստամբութեան ժամանակ համագործակցեր է Պարսից արքունիքին, սակայն Սիւնիքի բնակչութեան մեծ մասը մասնակցեր է ազատագրական պայքարին։ 571-ին Սիւնիքը հանուեր է Հայաստանի մարզպանութեան կազմէն և, որպես առանձին շահր, մտցուեր Ատրապատականի մէջ։ Վարչական այս կացութիւնը գոյատևեր է մինչև արաբական արշաւանքները։ VIIIդ. Սկզբէն՝ արաբական տիրապետութեան ներքոյ, Սիւնիքը մտեր է Արմինիա երկրամասի կազմի մէջ։ Արաբական տիրապետութաան շրջանին Սիւնիքի իշխանութիւնը կարողացեր է պահպանել գոյութիւնը, նոյնիսկ զգալիօրէն ուժեղացեր, զարգացեր են աւատատիրական յարաբերութիւնները։ 826-827-ին խուրամեան զորամասերն ահաւոր աւերածութեան ենթարկեր են Բաղքն ու Գեղարքունիքը, կոտորեր բնակչութիւնը։ Հայ Բագրատունիներիու թագաւորութեան ստեղծումէն յետոյ Սիւնիքի իշխանութիւնները մտեր են անոր մէջ։ Xդ. 70-80-ական թթ. Սիւնիքի քաղաքական կեդրոնն աստիճանաբար տեղափոխուեր է հարաւ և գահերեցութիւնն անցեր է Բաղքի գահակալՍմբատ Ա.-ին, որն 987-ին Սիւնիքը հռչակեր է թագաւորութիւն։ 1103-ին սելջուկեան թուրքերը աւերեր են Սիւնիքի Կապան մայրաքաղաքը։ 1170-ին վերացեր է Սիւնիք թագաւորութիւնը։ XIIIդ. սկզբը  Զաքարեաններու գլխաւորութեամբ, Սիւնիքը ազատագրեր են սելջուկեան տիրապետութենէն։ Սիւնիքի մէջ  հաստատուեր են երկու նոր իշխանական ընտանիքներ. Օրբելեաններ և Խաղբակեաններ։ 1230-ական թթ. անոնք ճանչցեր են մոնղոլական գերիշխանութիւնը։ 1720-ական թթ. Սիւնիքի հայութիւնը ապստամբեր է պարսկական տիրապետութեան դէմ։ Ապստամբութեան գլուխ անցած Դաւիթ Բեկը ազատագրեր է հարաւային Սիւնիքը և հիմք դրեր ինքնուրոյն իշխանութան։ Ան յաջող կռիւներ մղեր է նաև օսմանեան թուրքերու դէմ, որոնք 1725-27-ին փորձեր են գրաւել Սիւնիքը։ 1730-ին շարժումը անկում ապրեր է։ 1826-28-ի ռուս-պարսկական պատերազմէն յետոյ Սիւնիքի ամբողջ տարածքը միացեր է Ռուսաստանին:

10- Տայք

Տայք, Մեծ Հայքի 14-րդ նահանգը։ Հիւսիսէն սահմանակից էր Եգերք և Խաղտիք երկրներուն, հիւսիս-արևելքէն՝Գուգարք, արևելքէն և հարաւէն՝ Այրարատ, հարաւ-արևմուտքէն և արևմուտքէն՝ Բարձր Հայք նահանգներուն։ Տայքը վարչականօրէն կը բաժանուի 8 գաւառի՝ Կող, Բերդաց Փոր, Պարտիզաց Փոր, Ճակք, Բոխա, Ոքաղէ, Ազորդաց Փոր և Ասեաց Փոր։ Մինչև IIIդ. Տայքը եղեր է արքունական կալուածք և զօրակայան։ 230-ական թթ. Հայոց արքայ Խոսրով Ա Մեծը Տայքի մեծագոյն մասը յատկացուցած է Մամիկոնեաններու նախարարութեանը՝ որպէս ժառանգական կալուածք։ V-VIդդ. Տայքը եղեր է Սասանյան Պարսկաստանի դեմ մղուած ազատագրական շարժումներու կեդրոն։ Ամրանալով Տայքի անտառախիտ լեռներուն մէջ՝ Մամիկոնեաններն ու անոնց համակիր ուժերը յաջողութեամբ պայքարեր են պարսկական նուաճողներուն դէմ։ 591-ին Հայաստանի նոր վերաբաժանմամբ Տայքը անցեր է Բիւզանդական կայսրութեան։ VIIդ. Կէսէն Տայքը մտեր է արաբական արշականքներու ժամանակ բիւզանդական զօրքերէն լքուած և Թէոթորոս Ռշտունոի գլխակորութեամբ առժամանակ ինքնուրույնութիւնը վերականգնուած Հայաստանի կազմին մէջ։ VIIդ. վերջը և VIIIդ. սկիզբը  շարք մը հայ իշխանական տուներ ապաստաներ են Տայքի լեռնավայրերուն մէջ՝ խուսափելով արաբական նուաճողներու հալածանքներէն։ Տայքը դարձեր է հակաարաբական պայքարի կեդրոն՝ Մամիկոնեաններու գլխաւորութեամբ։ Անհաւասար կռիւներուն թուլցած և Հայաստանի քաղաքական ասպարեզէն հեռացած Մամիկոնեաններու կալուածները, այդ թուին՝ Տայքը, VIIIդ. վերջին անցեր են Բագրատունիներուն։ Xդ. Տայքի Բագրատունեաց ճիւղը ընդուներ է բիւզանդական գերիշխանութիւնն ու քաղկեդոնական դաւանանքը£ 1000-ին Տայքը նվաճեր Է Բիւզանդական կայսրութիւնը, որ վարեր է տեղի հայ բնակչութեան քաղկեդոնութիւն պարտադրելու և անոնց ռազմական ուժերը ջլատելու քաղաքականութիւն։ 1071-նի Մանազկերտի ճակատամարտին սելջուկեան թուրքերէն պարտուած Բիւզանդիան հայկական հողերու հետ Տայքը զիջեր է անոնց։ XIIդ. վերջը և XIIIդ. սկզբը հայ-վրացական միացեալ ուժերը ազատագրեր են Տայքը։ Թաթար-մոնղոլական նուաճումներէն և վրաց Բագրատունեաց թագաւորութեան քայքայումէն յետոյ, Տայքը մնացեր է Ճաղի աթաբեկութեան կազմին մէջ։ 1590-ի թուրք-պարսկական պայմանագրով Տայքը անցեր է Օսմանյան սուլթանութեան։ XVIIդ. Տայքի հայ բնակչութիւնը ենթարկուեցաւ բռնի մահմետականացման։ Դաւանափոխութենէն հրաժարողները ոչնչացուեցան, եկեղեցիները աւերուեցան։ XVIII-XIXդդ. դաւանափոխ հայերուն պարտադրուեցաւ նաև թուրքերէնը։ 1877-78-ի ռուս-թրքական պատերազմէն յետոյ Տայքի մէկ մասը անցաւ Ռուսաստանին։ Թրքացած բնակիչները մեծամասամբ գաղթեցինԹուրքիա։ Տայքի մէջ բնակեցան նաև Արևմտեան Հայաստանէն եկած հայեր։ 1918-20-ին վերջիններս ենթարկուեցան թրքական կոտորածներուն ու բռնութիւններուն, փրկուածները գաղթեցին Անդրկովկաս։

11- ՏուրուբերանՏուրուբերան

Մեծ Հայքի չորրորդ նահանգը։ Արևմուտքէն սահմանակից էր Ծոփք և Բարձր Հայք, հյուսիսէն՝ Այրարատ, արևելքէն՝Վասպուրական, հարաւէն՝ Մոկք և Աղձնիք նահանգներուն։ Տուրուբերանը վարչականօրէն կը բաժանուէր 16 գաւառի։ Տուրուբերանը Սելևկեաններու տիրապետութեան վերջին շրջանին մտեր է Մեծ Հայքի սատրապութեան մէջ, այնուհետև եղեր է Մեծ Հայքի թագաւորության կեդրոնական նահանգներէն։ Տուրուբերանի տարբեր գաւառներուն մէջ հինէն Իշխեր ենՍլկունիները, Մամիկոնեանները, Մանդակունիները, Ապահունիները, Բզնունիները, Գնունիները,Խորխոռունիները։ VIIդ. Տուրուբերանը ասպատակեր են արաբական նուաճողները։ VIII-IXդդ. Տուրուբերանի տարածքին մէջ հաստատուեր են արաբական ցեղեր։ Վերացուեր է Աղբիանոսեան տան իշխանութիւնը։ Վերացեր է Ապահուեաց տոհմը, իսկ Գնունիները անցեր են Տայք։ IXդ. Տուրուբերանը վարչա-քաղաքական տեսակէտէն բաժանուեր է երեք մասի՝ Տարօնի իշխանութիւն, Կայսիկներու ամիրայութիւն և Խութ։ Բիւզանդական կայսրութիւնը Xդ. 2-րդ կէսին զաւթեր է Տուրուբերանը։ 1064-ին Տուրուբերանը զաւթեր են սելջուկեան թուրքերը, և մինչև XIIIդ. սկիզբը այն եղեր է սելջուկեան Շահի Արմէններու սուլթանութեան կազմին մէջ։ XIIIդ. սկիզբը հայ-վրացական միացեալ ուժերը՝ Զաքարեաններու գլխաւորութեամբ, ազատագրեր են Տուրուբերանի հիւսիսային գակառները։ XIII-XIVդդ. Տուրուբերանը ասպատակեր են թաթար-մոնղոլական և թուրք հրոսակ ցեղերը։ 1555-ին և 1639-ին կնքուած թուրք-պարսկական պայմանագրերով Տուրուբերանը զաւթեր է Օսմանյան սուլթանութիւնը։ XVI-XVIդդ. Թուրք-պարսկական պատերազմներու ժամանակաշրջանին Տուրուբերանը բազմիցս կողոպտուեր և ամայացեր է։ Չնայած այդ ամէնուն, ընդհուպ մինչև 1914-18–ի առաջին համաշխարհային պատերազմը, Տուրուբերանի հիմնական բնակիչները եղեր են հայերը։ XXդ. սկիզբը Տուրուբերանի տարածքը մտեր է հիմնականին մէջ Բիթլիսի և Էրզրումի վիլայէթներու մէջ։

12- Ուտիք

Ուտիք, Մեծ Հայքի տասներկրորդ նահանգը։ Արևմուտքէն սահմանակից է Գուգարք, հիւսիս-արևմուտքէն՝ Այրարատ ևՍիւնիք, հարաւ-արևմուտքէն՝ Արցախ, հարաւէն՝ Փայտակարան նահանգներուն։ Մ.թ.ա. VIIIթ. 1-ին Սարդուրի Բ.-ի ուրարտական զօրքերը մուտք գործած են Ուտիք, իսկ նոյն դարու 2-րդ կիսուն Ռուսա Ա.-ը նահանգը միացուցեր է Ուրարտական պետութեան։ Մ.թ.ա. VIդ. Ուրարտուի անկումէն յետոյ Ուտիքը մտեր է Երուանդունիներու Հայկական թագաւորութեան մէջ, դարձեր արքայական ձմեռանոց։ Մ.թ.ա. IIդ. Ուտիքը Մեծ Հայքի Արտաշէսեան թագաւորութեան կազմին մէջ մտած է։ Մ.թ.ա. Iդ. Տիգրան Բ. Մեծը Թագաւորաղբիւր կոչուող վայրին մէջ կառուցեր է Տիգրանակերտքաղաքը։ Վարչական շարք մը փոփոխութիւններու հետևանքով Ուտիքը IIIդ. կազմուած է եղեր նախ 7, ապա 8 գաւառներէ՝ Առանռոտ, Տռի, Ռոտպարսյան, Աղվե, Տուսքստակ, Գարդման, Շակաշէն, Ուտի Առանձնակ։ 301-էն քրիստոնէութիւնը տարածուեր է նաև Ուտիքի մէջ։ Քրիստոնէութեան արմատացման գործին մէջ մեծ դեր խաղացեր է Գրիգոր Լուսաւորչիթոռ Գրիգորիս եպիսկոպոսը։ Մեծ Հայքի 387-ի բաժանումէն յետոյ Ուտիքը մնացեր է Խոսրով Գ.-ի Արևելահայկական թագաւորութեան կազմին մէջ։ Vդ. սկզբը Ուտիքի մէջ լուսաւորչական գործունէութիւն ծաւալեր է Մեսրոպ Մաշտոցը՝ իր աշակերտներուն հետ տարածելով հայոց գիրն ու դպրութիւնը։ 450-451-ին Ուտիքի հայ բնակչութիւնը մասնակցեր էՎարդան Մամիկոեանի գլխաւորած հակապարսկական ապստամբութիւնը։ Vդ. վերջին Ուտիքը մտեր է Արցախի հայ Առանշահիկներիու թագաւորութեան մէջ։ VIIդ. Ուտիքը ինկեր է արաբական տիրապետութեան տակ՝ ռազմաբեմ դառնալով մէկ-մէկու դէմ պատերազմող արաբական և խազարական զօրաբանակներւ միջև։ IXդ. սկիզբը Հիւսիսային Կովկասէն Հայաստան մուտք գործած Սևորդեաց ցեղը հաստատուեր է Ուտիքի մէջ, ընդուներ քրիստոնէութիւն և հայացեր։ 840-ական թթ. Ուտիքի մէջ հիմնադրուեր է Գանձակ քաղաքը։ IXդ. վերջը Ուտիքի հիւսիս-արևմտեան մասը մտեր է Բագրատունիներու Հայոց թագաւորութեան մէջ։ XIդ. 2-րդ կիսուն Ուտիքը գրաւեր են սելջուկ-թուրքերը։ XIIդ. վերջինԶաքարեաններն ազատեր են Ուտիքի արևմտեան շրջանները, որոնք դարձեր են Վահրամեան ճիւղի տիրոյթը։ XIVդ. վերջը և XVդ. սկիզբը Ուտիքը ասպատակեր են Լենկթեմուրի զօրքերը։ XVII-XVIIIդդ. Ուտիքի հայ բնակչութիւնը հարթավայրային շրջաններէն ստիպուած եղեր են հեռանալ նախալեռնային և լեռնային շրջանները, մասամբ կեդրոնացեր Գանձակ քաղաքին մէջ ։ XIXդ. 40-50-ական թթ. Ուտիքի տարածքը մտեր է Թիֆլիսի, XIXդ. վերջը և XXդ. սկիզբը՝ հիմնականօրէն Ելիզավետպոլի և մասամբ Պաքու նահանգի մէջ։

13- Վասպուրական

Հիւսիսէն սահմանակից էր Այրարատ, հիւսիս-արևելքէն՝ Սիւնիք, արևելքէն՝ Փայտակարան և Պարսկահայք, հարաւէն՝ Կորճայք, Մոկք և Աղձնիք, արևմուտքէն՝ Տուրուբերան նահանգներուն։ Կ°ընդգրկէր 35 գաւառ։ Մ.թ.ա. IX դարէն Վասպուրականի տարածքը մտեր է Ուրարտու պետութեան մէջ, ունեցեր է զարգացած արհեստագործութիւն և երկրագործութիւն։ Մ.թ.ա. VI դարէն Վասպուրականի ամբողջ տարածքը մտեր է Երուանդունի, մ.թ.ա. II դարէն մինչև մ.թ. IV դարու վերջը՝ Արտաշէսեան, ապա Արշակունի հայկական թագաւորութիւններու կազմին մէջ։ VII դ. Վասպուրականը դարձեր է արաբաբիւզանդական ընդհարումներու ռազմաբեմ։ Վասպուրականի նախարարները յարեր են Թէոթորոս Ռշտունիի գլխաւորած ազատագրական շարժման և պահպաներ իրենց ինքնավարութիւնը։ Արաբական խալիֆայութեան նկատմամբ դիմադիր դիրքորոշման պատճառով Վասպուրականի նախարարները ենթակկուեր են դաժան հաշուեյարդարի։ Ստեղծուած ծանր պայմաններուն մէջ Վասպուրականի նախարարական տուները համախմբուեր են հզօր Արծրունիներու շուրջ։ 774-775-ին Վասպուրականի նախարարները՝ Արծրունիներու գլխաւորութեամբ, պատորազմեր են Արաբական խալիֆայութեան գերակշիռ ուժերիու դէմ։ Չնայած պարտութեան և ծանր կորուստներուն, Վասպուրականի իշխանութիւնը պահպաներ է իր գոյութիւնը։ Ընդունելով հայ Բագրատունիներու գերակայութիւնը՝ Վասպուրականի իշխանները վերակողմնորոշուեր են դէպի արաբները։  IXդ. կիսուն Արաբական խալիֆայութիւնը փորձեր է ոչնչացնել Վասպուրականի իշխանութիւնը, ժամանակաւորապէս բռնագրաւեր նահանգի զգալի մասը, աքսորեր շատ իշխաններու։ Սակայն նուաճողները շուտով ծանր պարտութիւն կրեր են նահանգի հայկական զօրքէն։ Մանազկերտի ճակատամարտին (1071) սելջուկեան թուրքերէն բիւզանդական զօրքի ծանր պարտութենէն յետոյ նահանգը ինկեր է սելջուկեան թուրքերու տիրապետութեան ներքեւ։ Վասպուրականի որոշ շրջաններուն մէջ կիսանկախ վիճակի մէջ պահպանուեր են Արծրունեաց տոհմի շառաւիղները։ Այդ ժամանակաշրջանին Վասպուրական հասկացութիւնը տարածուեր է միայնՎանայ լճի ոլորտի և նահանգի հայաշատ շրջաններու վրայ։ XVIդ. դարձեր է իրանա-թրքական պատերազմներու ռազմաբեմ։ 1639-ին Սեֆյան Իրանի և Օսմանյան Թուրքիոյ միջև կնքուած հաշտութեամբ Վասպուրականի մեծ մասը բռնատիրեր է Թուրքիան։ XVI-XIXդդ. Վասպուրականի մէջ շարունակեր են գոյատևել հայ, քուրտ, ասորի ժողովրդներու ինքնավար իշխանութիւններ ու համայնքներ։ Այդ երեք ժողովուրդները յաճախ միասնաբար պայքարեր են իրանա-թրքական բռնատէրներու դէմ։ Չնայած օտար բռնակալութեան հարուցած խոչընդոտներուն, Վասպուրականի մէջ զարգացեր են գիւղատնտեսութիւնը, արհեստագործութիւնը և առևտուրը։ 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ Վասպուրականի հայ բնակչութեան զգալի մասը ռուսական զօրքի հետ գաղթեց Արևելեան Հայաստան։

14-Ծոփք

Ծոփք, Մեծ Հայքի երկրորդ նահանգը։ Հիւսիսէն սահմանակից էր Բարձր Հայք, հարաւէն՝ Աղձնիք, արևելքէն՝Տուրուբերան նահանգներուն, արևմուտքէն՝ Փոքր Հայքին։ Արածանի գետով կը բաժնուէր երկու մասի. հարաւայինը կը կոչուէր Մեծ Ծոփք, հիւսիսայինը՝ Փոքր Ծոփք։ Ծոփքի գաւառներն էին՝ Խորձեանը, Ծոփքը, Անձիտը, Դեգիքը, Գաւրեքը։ Մ.թ.ա. II հազարամեակին Ծոփքի տարածքին մէջ ձևաւորուեր են առաջին ցեղային միաւորումները։ Խեթական թագաւոր Սուպիլուլիումա I-ի արձանագրութիւններուն մէջ արդէն կը յիշատակուի  Ծոփքի միասնական իշխանութեան մասին, որ ընդդիմացեր է խեթական հզօր պետութեան և ապաստան տուեր խեթացի դժգոհ տարրերուն։ Մ.թ.ա. XIII-IXդդ. պարբերաբար ենթարկուելով Ասորեստանի կողոպտչական արշաւանքներուն՝ կասեցուեր է Ծոփքի զարգացումը։ Մ.թ.ա. IXդ. վերջին քարորդէն Ծոփքը, ընդգրկելով Ուրարտու թագաւորութեան կազմին մէջ, նոր վերելք ապրեր է։ Մ.թ.ա. IVդ. Սկիզբէն Ծոփքը եղեր է Երուանդունիներու հայկական պետականութեան կազմին մէջ։ Աշխարհագրականօրէն մօտիկ գտնուելով հելլենիստական կեդրոններուն՝ Ծոփքը ապրեր է տնտեսական և մշակութային նոր առաջընթաց։ Սակայն մ.թ.ա. IIIդ. կիսուն Ծոփյետոյ Զարեհը Ծոփքըքը Սելևկեան պետութեան միջամտութեամբ անջատուեր է Մեծ Հայքէն և կազմեր ինքնուրույն թագաւորութիւն։ Մ.թ.ա. IIIդ. վերջին Անտիոքոս III Մեծը նուաճեր է Ծոփքը և դարձեր Սելևկեան պետութեան նահանգ՝ այստեղ ստրատեգոս կարգելով Զարեհին։  Հռոմի դէմ Մագնեզիայի ճակատամարտին Անտիոքոս III Մեծի պարտութենէն  հռչակեր է կրկին անկախ թագաւորութիւն։ Արտաքին քաղաքականութեան հարցերուն մէջ Զարեհը դաշնակուեր է Մեծ Հայքի թագաւորին՝ Աարտաշէս Ա.-ին։ Զարեհին յաջորդեր է Արկաթիասը, որ հիմներ է նոր մայրաքաղաք՝ Արկաթիակերտը։ Արկաթիոսը սպաննուեր է Սելևկեան Անտիոքոս IV թագաւորի դէմ մղուած կռիւին£ Ծոփքի գահն անցեր է Արկաթիոսի եղբօրը՝ Մեհրուժանին, իսկ անկէ յետոյ՝ Արտանէսին։ Մ.թ.ա. 94-ին Տիգրան Բ Մեծըտապալեր է Արտանէսին և Ծոփքը վերամիացուցեր Մեծ Հայքին։ VII-IXդդ. Ծոփքը դարձեր է արաբա-բիւզանդական պատերազմներու ասպարէզ և ձեռքիէ-ձեռք անցեր։ IXդ. Ծոփքի արևելեան գաւառները անցեր են հայ Բագրատունիներուն, իսկ արևմտեան գաւառները մտեր Բիւզանդիայի Միջագետք բանակաթեմի մեջ։ 1555-ին և 1639-ին Սեֆեան Իրանի և Օսմանյան Թուրքիոյի միջև կնքած պայմանագրով Ծոփքը զաւթեր են Օսմանյան թուրքերը։ Ծոփքի հոծ հայութիւնը բնաջնջուեր է 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ, փրկուած բեկորները տարագրուեր են զանազան երկրներ։

15- Փայտակարան

Փայտակարան, Մեծ Հայքի տասնմէկերորդ նահանգը։ Հիւսիս-արևմուտքէն սահմանակից էր՝ Սիւնիք, Արցախ ևՈւտիք, արևմուտքէն՝ Վասպուրական նահանգներուն։ Փայտակարանի գաւառներն են՝ Հրաքոտ-պերոժը, Վարդանակերտը, Յոթնփորակեան բագինքը, Քոեկեանը, Ռոտ-ի Բաղան, Առոսը, Պիճանը, Հանին, Աթշի-Բագաւանը, Սպանդարան պերոժը, Որմիզդպերոժը, Ալևանը։ Փայտակարանի տարածքին մէջ մարդը հաստատուեր է հնագոյն ժամանակներէն։ Որպէս Մեծ Հայքի թագաւորութեան արևելեան նահանգ, Փայտակարանը ռազմաքաղաքական մեծ կարևորութիւն   ստացեր է հիւսիսային կովկասեան լեռնականներու դէմ մղուող պայքարին։ Քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակելու ժամանակաշրջանին Անգեղտան իշխանը Փայտակարանի բանտը նետեր է 438 քուրմ, որոնք չեն հրաժարեր հեթանոսութենէն։ Փայտակարան քաղաքը մեծ կարևորութիւն  ձեռք բերեր է  Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագաւորի գահակալման տարիներուն։ Աղուանքի թագաւորութեան մէջ քրիստոնէութիւնը տարածելու նպատակով հայկական հիւսիս-արևելեան երկրամասերը ուղարկուեր է Գրիգոր Լուսաւորչի թոռ Գրիգորիս եպիսկոպոսը, իսկ Փայտակարանի վերակացու  նշանակուեր է Սանատրուկ Արշակունին, որու յանձնարարուեր է օժանդակել Գրիգորիսի առաքելութիւնը։ Վերջինս, Տրդատ Գ.-ի մահէն յետոյ, Մազքթաց Սանեսան թագաւորի հրամանով սպաններ են Վատնեան դաշտին մէջ, իսկ Սանատրուկը իրեն թագաւոր հռչակեր է եւ տիրելով Փայտակարան քաղաքը, փորձեր է օտարներու օգնութեամբ տիրել Հայոց թագաւորութեան։ Երբ հայ-հռոմէական զօրքերը պաշարեր են Փայտակարանը, Սանատրուկը փախեր էՊարսկաստան՝ ապաւինելով Շապուհ II-ի օգնութեանը։ IVդ. 30-ական թթ. սկիզբը Մեծ Հայքի միւս երկրամասերու հետ մեկտեղ Փայտակարանը ևս տուժեր է Մազքթաց Սանեսան թագաւորի արշաւանքէն, որու զօրաբանակը ջախջախուեր է Օշականի մօտ։ Մեծ Հայքի 387-ի բաժանումէն յետոյ Փայտակարան քաղաքը մնացեր է Արևելեան Հայաստանի կազմին մէջ մինչև Արշակունեաց թագաւորութեան անկումը։ 428-ին Փայտակարանը միացուեր է Ատրպատականի մարզպանութեան։ 450-451-ին, Վարդանանց պատերազմի ժամանակ, Փայտակարան քաղաքը վերածուեր է պարսկական զօրքերու յենակէտի։ 620-ական թթ. Փայտակարանը ասպատակել են բիւզանդական զօրքերը։ VI-VIIդդ. Կասպից ծովի խիստ իջեցման հետևանքով ջուրը հեռացեր է Փայտակարան քաղաքէն, որու պատճառով քաղաքը անշքացեր է, ապա շատ չանցած՝ անհետացեր։ VIIդ. վերջին արաբները Փայտակարանը գրաւեր և մտցուցրեր են Ատրպատականի մէջ։ IXդ. 1-ին կիսուն Փայտակարանը ներառուեր է Բաբեկեան շարժման ոլորտը, IXդ. վերջին մտեր՝ Սաջեաններիու, Xդ. 40-ական թթ-էն՝ Սալարեաններու, Xդ. վերջից՝ Ռավվադեանների պետութեան մէջ։ XIդ. 2-րդ կիսուն Փայտակարանը գրաւեր են սելջուկեան թուրքերը։ XIIդ. 30-ական թթ-էն եղեր է Ելտկուզյաններու պետութեան կազմին մէջ։ XIIIդ. 1-ին կիսուն Փայտակարանը գրաւեր են մոնղոլները։ XIII-XIVդդ. Այն ենթարկուեր է Ոսկէ հորդայի խաներու, XIVդ. վերջին՝Լենկթեմուրի աշխարհավեր արշաւանքներուն։ XVIIIդ. Կէսերուն Փայտակարանի տարածքին ձևաւորվել են Թալիշի և Ղարադաղի խանութիւնները, որոնցմէ առաջինը 1809–ին վերջնականապէս միացեր է Ռուսաստանին։ 1813-ին Գիւլիստանի պայմանագրով վաւերացուեր է Փայտակարանի արևելեան մասի անցումը Ռուսաստանին, իսկ արևմտեան հատուածը մնացեր է Պարսկաստանի կազմին։ 1826–ին վերացուեր է Թալիշի խանութիւնը, որու տարածքը XIX դ. 2-րդ կէսերուն և XXդ. սկիզբը մտեր է Պաքուի նահանգի մէջ: