«ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ» - երգ, խոսք՝ ՎԱՀԱՆ ԹԵՔԵՅԱՆԻ Դաշնակահար` ԱՆԱՀԻՏ ՄԵ...

Ալիշան Ղևոնդ

«Ալիշանը բանաստեղծ էր, որ գիտություն կըներ: Այս կնշանակե, թե գիտությունը կժողովրդականացներ»:
Դանիել Վարուժան

«Ճշմարիտ հայրենասիրությունն չէ ասուպ կամ փայլակ մը հանկարծ երևցող և անցնող, ոչ հուր մոլի և թափառիկ, և ոչ կայծակն անկուշտ այրող, լափող, այլ հանդարտ ջերմություն մը՝ հստակ լույսով, անըստգյուտ խղճով»:
Ղևոնդ Ալիշան

Ալիշան Ղևոնդը ծնվել է
06.07.1820 թ., Կոստանդնուպոլիս (այժմ՝ Ստամբուլ)
09.11.1901 թ., Սբ Ղազար կղզի, Վենետիկ
Գրող, պատմաբան, բանաստեղծ, աշխարհագետ, բանահավաք, թարգմանիչ Ղևոնդ Ալիշանն առաջին բանահավաք-ուսումնասիրողներից է. մեծապես նպաստել է հայագիտության զարգացմանը: Հայ գրականության մեջ ռոմանտիկական ուղղության սկզբնավորողներից է:

Ղևոնդ Ալիշանը (իսկական անուն-ազգանունը՝ Քերովբե Ալիշանյան) սովորել է ծննդավայրի Վ. Չալըխյանի վարժարանում, 1832–41 թթ-ին՝ Վենետիկի Մխիթարյանների դպրոցում, 1838 թ-ից՝ միաբանության անդամ: 16 տարեկանում, եկեղեցական կանոնակարգի համաձայն, անվանափոխվել է` Ղևոնդ Ալիշան: 1841 թ-ից (ընդհատումներով) դասավանդել է Վենետիկի Ռափայելյան, Փարիզի Մուրատյան վարժարաններում, 1848 թ-ից եղել է Ռափայելյան վարժարանի տեսուչը, 1849–51 թթ-ին՝ «Բազմավեպ» պարբերականի խմբագիրը: 1870 թ-ից կատարել է միաբանության աթոռակալի պարտականությունները:
1832 թ-ից Ալիշանը մշտապես ապրել է Սբ Ղազար կղզում: Երբեք չլինելով Հայաստանում՝ նա ծրագրել էր առանձին հատորներ նվիրել Հայաստանի բոլոր` 15 նահանգներին ու Կիլիկիային, սակայն հասցրել է գրել միայն «Շիրակ» (1881 թ.), «Սիսուան» (1885 թ.), «Այրարատ» (1890 թ.), «Սիսական» (1893 թ.) մեծածավալ աշխատությունները, որոնք հարուստ նյութ են պարունակում այդ նահանգների աշխարհագրության, տեղագրության, բուսական ու կենդանական աշխարհների, հանքային հարստությունների, պատմական անցյալի, հնությունների, ազգագրության և այլ հարցերի մասին: «Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառություն» (1895 թ.) գրքում նկարագրել է Հայաստանում աճող շուրջ 3400 բույս ու ծաղկատեսակ (150-ից ավելի նկարներով), անդրադարձել դրանց բուժական հատկություններին:
Ալիշանն առաջիններից է, որ գրել է աշխարհաբար բանաստեղծություններ՝ «Հրազդան», «Մասիսու սարեր», «Հայոց աշխարհիկ», «Պըլպուլըն Ավարայրի», «Շուշանն Շավարշանա», որոնք նրա պոեզիայի բարձրակետն են: Ալիշանը հայ բանարվեստի առաջին գնահատողներից և բանահավաք-ուսումնասիրողներից է («Հայոց երգք ռամկականք», 1852 թ.):
Նա «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք հայոց» (1895 թ.) երկում ներկայացրել է հայկական հեթանոսական կրոնը, աստվածություններն ու հավատալիքները:
Ալիշանի ավելի քան կեսդարյա գիտական գործունեության ամփոփումն է «Հայապատումը» (1901 թ.): Երկի առաջին մասը՝ «Պատմիչք Հայոց»-ը նվիրված է հայ պատմագրության պատմությանը, երկրորդը՝ «Պատմությունք Հայոց»-ը, տարբեր պատմիչների երկերից ընտրված և դեպքերի ժամանակագրական կարգով խմբավորված 400 հոդվածներով ներկայացնում է վաղնջական շրջանից մինչև XVII դարի Հայոց պատմությունը:
Ալիշանը մեծապես նպաստել է նաև մի շարք հայ պատմիչների գործերի գիտական հրատարակմանը, իր գիտական հսկայական ժառանգությամբ (ավելի քան 45 հատոր)` հայրենական գիտության զարգացմանը:
Ալիշանը տիրապետել է բազմաթիվ լեզուների. թարգմանել է Ջորջ Բայրոնի, Ֆրիդրիխ Շիլլերի, Հենրի Լոնգֆելլոյի և ուրիշների գործերից: Նա ընտրվել է Վենետիկի ակադեմիայի, Իտալիայի Ասիական, Մոսկվայի, Սանկտ Պետերբուրգի հնագիտական ընկերությունների անդամ, Ենայի փիլիսոփայական ակադեմիայի պատվավոր անդամ և դոկտոր, արժանացել ֆրանսիական ակադեմիայի Պատվո լեգեոնի շքանշանի:
Ալիշանը նամակագրական սերտ կապեր է ունեցել հայ և եվրոպացի մի շարք անվանի գիտնականների հետ. նամակները տպագրվել են («Նամակներ», 1969 թ.):

ՀԱՅ ՀԱՆՃԱՐ

Ո՞ւր ես հայ հանճար.— անցե~ր ես, անցեր...
Հին և երկայն դարք այլևայլ բաղդով
Մեր հայ հայրենյաց վրայեն սահելով,
Սև ու սըպիտակ քողերով պատեր
Զաղվորն այն ծածկեր,
Անցե՜ր են, անցեր։

Այն աշխարհ, որ շատ աշխարհաց մայր էր,
Որ սփռեց զազգեր մինչ ի ծայր երկրի,
Արդյամբք իր հողուն, մատամբք ճարտարի
Լեցուն գրկերով տաներ ու բերեր
Զանազան բերքեր,
Անցե~ր է, անցեր։

Այն, որ զառաջին շինվածն է կանգներ,
Սարերըն ծակեր հանց փտտած տախտակ,
Պատերով պատեր ըզծովուն հատակ,
Բերդի տակ, լերան գըլուխ գետ քաշեր,
Զանդունդ կամըրջեր,
Անցե~ր է, անցեր։

Հայրենյաց պաշտպան՝ զենքով զենք քըշեր,
Հյուսսի, հարավո դեմ դըներ վահան.
Վազեր յարևմուտս, յԱթէնս հմտական,
Հելլեն հանճարույն դեմ ըզհայն հաներ՝
Անհաղթ հռչակեր,
Անցե՜ր է, անցեր...

Թո'պ... չըսե՞ք թմբկին... թո՛պ. թնդան սրտեր.
Հայրենյաց է տոն, հայրենյաց համբավ.
Ո~վ լավք, ո~վ քաջք, ձեզ վարձք հռչակեցավ.
Արյո~ւն և քրտինք, ձեզ կապվին թագեր...
Հա~յք, ո՞ւր արդյունք ձեր. —
Անցե~ր են, անցեր։

Պարեն պատանիք, ծիծաղին ծերեր.
Կուսանք ամոթիւածք վարդերով վառվան,
Պարկեշտ երախտյաց գովեստք բարձրացան.
Առաքինությո~ւնք, ահա պատիվ ձեր...
Հա~յք, դո՞ւք լոկ անտեր
Անցե~ր եք, անցեր։...

Անցա՞ն, մարեցա՞ն, ուրեմն, հայ լուսեր...
Ա~հ, Հայաստան, ո՞ւր քո փառքըն փայլուն.
Ո՞ւր քո ճարտարաց աշխատանքն անհուն.
Ո՞ւր քաջ և գիտուն որդվոցդ արդյունքներ.
Ո՞նց քո բյուր փառքեր
Անցե~ր են, անցեր։...

Անցի~ք դուք այլ սև սրտիս սև ամպեր,
Անկե'ք հայ հողուն սև քարին վըրայն...
Ո~հ, քանի՞ հազար կանգուն լայն ու երկայն.
Ո~հ, ո՞նց ցեղուցեղ անձինք հոն եկեր,
Եկեր ու անկեր՝
Անցե~ր են, անցեր։

Ըզսև գիրն Հայոց կարդացե՛ք, ազգեր.
«Կարկառ հանգըստյան տոհմի տան Հայկա,
Համարի 'նդ մեռյալս և ինքն ի քուն կա»:–
Մեռյալ չե՞ն, ուրեմն, հայ հայրենիք մեր.
Հայաստան անկեր՝
Բայց ո~չ է անցեր։

Հա~յ ազգ, հա~յ հանճար, քունն է զքեզ բռներ,
Քո~ւն թանձր և երկայն, բայց ոչ մահ անհույս.
Ո~վ արթընցընե զազգն իմ ի նոր լույս.—
Ես հազարներ տամ այնոր, տամ բյուրեր,
Որ զաչքըն բաց ըներ,
Ու չըլլա~ր անցեր»

Ո՞վ բանա զՀայկայ աշխույժ աչուկներ.
Ո~վ, ո՞վ կանգնե զքեզ, հանճար հայրենի...
Ե՛լ, կանգնե՛ դու զքեզ, զավակ ես երկնի.
Լո~ւյս ծագե մըթեդ, ե՛լ, կանգնի՛ր ի վեր.
Հերիք քընացեր.
Գիշերդ է անցեր...

Կերդնու Նահապետ, կանչե ձեզ, Հայե~ր,
Հանճարն է մեզ կյանք, ըզնա վառեցեք,
Մեծ, պզտիկ՝ այտոր սիրով վառվեցեք։...
Ծագե~, հայ հանճար, փայլե՛ բյուր բոցեր,
Իմանան ազգեր՝
Թե Հայք չե՛ն անցեր։